Είμαστε λίγοι αυτοί που παλεύουν ενάντια στο ΚακόΈφυγε πριν λίγες ημέρες από τη ζωή ο Μιχάλης Μπουρμπούλης, ένας από τους σημαντικότερους στιχουργούς του ελληνικού τραγουδιού. Γεννημένος στην Ιθάκη το 1939, έγραψε στίχους για εκατοντάδες τραγούδια και συνεργάστηκε με τους μεγαλύτερους συνθέτες και ερμηνευτές.
Πολυσχιδής προσωπικότητα ο Μιχάλης Μπουρμπούλης, εκτός από στίχους έγραψε ποίηση, εξέδωσε βιβλία, έγραψε θεατρικά έργα, ανέλυσε και παρουσίασε το έργο πολλών ζωγράφων και γλυπτών της σύγχρονης Ελλάδος, ενώ εργάστηκε στις μεγαλύτερες διαφημιστικές εταιρείες ως κειμενογράφος και δημιουργικός διευθυντής επί 25 χρόνια περίπου.
Λόγιος και λαϊκός μαζί ο Μπουρμπούλης, έγραψε στίχους γεμάτους συμβολισμούς και αλληγορίες και με αναφορές σε πρόσωπα και ιστορία. Δε λείπουν όμως και οι απλοί εξομολογητικοί στίχοι, όπως αυτοί που έγραψε ο ποιητής για το τραγούδι «Πρόσφυγας» από το δίσκο «Μνήμη της πέτρας» του Μίκη Θεοδωράκη.
«Γράφω τραγούδια πάντα λυπημένα / χασάπικα, ζεϊμπέκικα βαριά / γιατί σ’ αυτόν τον προδομένο τόπο / νιώθω σαν πρόσφυγας χωρίς γενιά.
Τα τραγούδια μου που κλαίνε / κι έχουν ρεμπέτικους σκοπούς / μιλούν για περιφρονημένους / και καταριώνται δυνατούς.
Γράφω τραγούδια πάντα μοιρολόγια / Μανιάτικα, Ηπειρώτικα συρτά / γιατί στους δρόμους έρημη η Ελλάδα / σβήνει, ανασταίνεται και ξεψυχά»
Και είναι απολύτως σίγουρο ότι ο Μιχάλης Μπουρμπούλης θα γελούσε ειρωνικά εάν διάβαζε τη συλλυπητήρια ανακοίνωση της υπουργού Πολιτισμού Λίνας Μενδώνη και ιδιαίτερα το σημείο εκείνο όπου η υπουργός αναφέρει πως στους στίχους του Μπουρμπούλη βλέπει χαρά και αισιοδοξία. Και είναι βέβαιο πως θα της απαντούσε αναλόγως, καθώς ήταν ένας άνθρωπος που δε χαριζόταν εύκολα, παρόλο που είχε επιλέξει ένα μάλλον μοναχικό βίο, μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας
Σε μια συνέντευξή του στον Κ. Παυλικιάνη, για του λόγου το αληθές, αναφέρει χαρακτηριστικά:
«… Μα εγώ δεν είμαι επαγγελματίας ώστε να φοβάμαι το κύκλωμα. Ένας ερασιτέχνης είμαι που πολλές φορές δεν δίστασα να ανοίξω την πόρτα της κόλασης και όποιον πάρει ο διάβολος
[…] Γνώρισα σχεδόν όλη την Αυλή της φωνητικής πολιτείας. Όχι, δεν είναι όλοι ίδιοι. Υπάρχουν και άνθρωποι που σέβονται τον απέναντι. Αυτοί τιμούν τον χώρο τους και το λειτούργημα που υπηρετούν. Μέσα στο ηχοβολείο δεν είναι όλοι μιας φυλής. Όχι. Γνώρισα λεβέντες και συνεργάστηκα ιδαλγούς άρρενες και θήλεα. Σήμερα έχω τραβηχτεί πέραν της δημοσιότητος. Καλύτερα να επισκέπτομαι τάφους αληθινών ανδρών και όχι τραπεζαρίες με κάμερες και στομφώδεις ήχους που αποκαλούνται δημιουργίες
[…] η μανία για προώθηση του εαυτού του, σε κάθε άνθρωπο είναι ένα ηφαίστειο μέσα του, που εκρήγνυται και στο τέλος καταντά να γίνεται Πομπηία. Να τον σκεπάσει το ηφαίστειο. Ευτυχώς, γιατί χωρίς αυτό δεν θα υπήρχε. Δεν θα τον γνώριζε κανείς».
Η υπαρξιακή αγωνία είναι διάχυτη στους περισσότερους στίχους του Μπουρμπούλη. Θα με δικάσει ο κούκος και τ΄ αηδόνι, γράφει στο υποβλητικό τραγούδι του Δημήτρη Λάγιου που το κάνει ακόμη πιο υποβλητικό η συγκλονιστική ερμηνεία της Σωτηρίας Μπέλλου:
«Θα με δικάσει ο κούκος και τ’ αηδόνι / μα στην Αγιάσο σταυρουδάκι μου χρυσό / τις νύχτες που θα πέφτει άσπρο χιόνι / οι Τσέτες θα κρεμάνε το Χριστό
Στον ουρανό που κάναμε ταβάνι / δε βλέπουμε τις νύχτες ξαστεριά / κουρσάροι, Φράγκοι, Βενετσιάνοι / μας πούλησαν για γρόσια και φλουριά
Στην Τροία μεγαλώνουνε τα στάχυα / και στην Αγιάσο σε μιαν έρμη εκκλησιά / ζωγράφισε ο Θεόφιλος με αίμα / το χάρο να φοράει θαλασσιά»
Δεν έλειπε βέβαια η αισιοδοξία από τους στίχους του Μπουρμπούλη. Μια αισιοδοξία όμως που πηγάζει από την επίγνωση της ανθρώπινης δύναμης να ξεπερνά τις δυσκολίες. Μην κλαις, προστάζει στο ομώνυμο τραγούδι του Ηλία Ανδριόπουλου, ίσως το πιο γνωστό του τραγούδι:
«Μην κλαις και μην φοβάσαι το σκοτάδι / εμείς που ζήσαμε φτωχοί / του κόσμου η απονιά δεν μας τρομάζει / θα έρθει και για μας μια Κυριακή»
Η ανεμελιά των παιδιών και η δύναμη της αγάπης μπορούν επίσης να γεννήσουν αισιοδοξία. Ένα από τα τραγούδια όπου αναδεικνύεται η ευαισθησία του Μπουρμπούλη είναι το «Τα παιδιά ζωγραφίζουν στον τοίχο» του Γιώργου Χατζηνάσιου:
«Τα παιδιά ζωγραφίζουν στον τοίχο / δυο καρδιές κι έναν ήλιο στη μέση / Παίρνω φως απ’ τον ήλιο και φτιάχνω την αγάπη / και μου λες πως σ’ αρέσει
Τα παιδιά τραγουδούν μες στους δρόμους / κι η φωνή τους τον κόσμο αλλάζει / Τα σκοτάδια σκορπάνε κι η μέρα λουλουδίζει / σαν ανθός στο περβάζι
Ένα σύννεφο είν’ η καρδιά μου / κι η ζωή μου γιορτή σε πλατεία / Σ’ αγαπώ κι ο απέραντος κόσμος πόσο μοιάζει / με μικρή πολιτεία»
Ο Μιχάλης Μπουρμπούλης μπήκε στη δισκογραφία το 1975 με το τραγούδι «Έχεις την πόρτα σου κλειστή» σε μουσική Σταύρου Κουγιουμτζή που τραγούδησε ο Γιώργος Νταλάρας. Από κει και μετά συνεργάστηκε με τους μεγαλύτερους Έλληνες συνθέτες όπως το Σταύρο Κουγιουμτζή, τον Ηλία Ανδριόπουλο, τον Γιώργο Χατζηνάσιο, το Μάνο Χατζιδάκι, το Μίκη Θεοδωράκη, τον Βαγγέλη Παπαθανασίου, το Δημήτρη Λάγιο, τον Στάμο Σέμση και άλλους, ενώ τραγούδια του ερμήνευσαν οι μεγαλύτεροι Έλληνες τραγουδιστές όπως η Χάρις Αλεξίου, η Σωτηρία Μπέλλου, η Μαρινέλλα, η Μαρία Δημητριάδη, ο Δημήτρης Μητροπάνος, ο Γιώργος Νταλάρας, η Μαρία Φαραντούρη, η Βίκυ Μοσχολιού, η Τάνια Τσανακλίδου, η Αλίκη Καγιαλόγλου, η Μελίνα Κανά και άλλοι πολλοί
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συνεργασία του Μιχάλη Μπουρμπούλη με το Μάνο Χατζιδάκι. Σύμφωνα με αφήγηση του ίδιου του στιχουργού, γνωρίζοντας πως ο Χατζιδάκις ήταν πολύ δύσκολος με τους στίχους, εμφανιζόταν στο σπίτι του με διάφορες εκδοχές των στίχων. Εκεί, οι δυο τους έκαναν κολάζ με τους στίχους και μ΄ αυτό τον τρόπο προέκυψαν πολλά τραγούδια τους. Και ίσως γι’ αυτό το λόγο, ενώ στην πρώτη έκδοση του κύκλου «Για την Ελένη» (1978), όλοι οι στίχοι αποδίδονταν στον Μπουρμπούλη, στη δεύτερη έκδοση με τη Μαρία Δημητριάδη, το ’85, ο Χατζιδάκις χρέωσε στο όνομα του το ομότιτλο κομμάτι
Κλείνοντας αυτό το αφιέρωμα, θα αναφερθούμε σε δύο ακόμη πράγματα που δεν θα συναντήσουμε στα υπόλοιπα αφιερώματα που γράφτηκαν με αφορμή το θάνατο του μεγάλου στιχουργού. Το ένα είναι ένα σονέτο που έγραψε σε ηλικία μόλις 19 ετών και το εντοπίσαμε σε μια ανάρτηση στο fb του φίλου του Σπύρου Αρσένη, πρώην δημάρχου της Ιθάκης. Όπως ανέφερε σε παλαιότερη συνέντευξη στην ΕΡΤ ο Μπουρμπούλης, είχε αρχίσει να γράφει σονέτα ήδη από την ηλικία των 16 ετών, ακολουθώντας την Επτανησιακή παράδοση και παρακινούμενος από το έργο ενός άλλου μεγάλου Ιθακήσιου ποιητή, του Λορέντζου Μαβίλη
Το δεύτερο είναι ένας μικρός έπαινος από το στιχουργό προς τον γράφοντα για ένα παλαιότερο αφιέρωμά του στην κοινή αγαπημένη τους, την Ιθάκη. Έναν έπαινο που από τότε ο γράφων τον φυλά σαν ένα παράσημο τιμής
Ολοκληρώνοντας το αφιέρωμα στο Μιχάλη Μπουρμπούλη, ετοιμάσαμε μια λίστα με τραγούδια που έχουν γραφτεί πάνω σε στίχους του. Η επιλογή της σειράς των τραγουδιών έγινε με κριτήριο την ημερομηνία κυκλοφορίας τους, από το παλαιότερο προς το νεότερο
1. Θα’ ταν 12 του Μάρτη (Σ. Κουγιουμτζής - Χ. Αλεξίου)
2. Σου στέλνω χαιρετίσματα (Σ. Κουγιουμτζής - Χ. Αλεξίου)
3. Για την Ελένη (Μ. Χατζιδάκις – Μ. Δημητριάδη)
4. Μυρίζει ο κόσμος γιασεμί (Μ. Χατζιδάκις – Αλεξάνδρα)
5. Ο μάγκας (Μ. Χατζιδάκις – Μ. Δημητριάδη)
6. Το παιδί από την Κρήτη (Μ. Χατζιδάκις – Μ. Δημητριάδη)
7. Μην κλαις (Η. Ανδριόπουλος – Σ. Μπέλλου)
8. Πλατεία Βάθης (Η. Ανδριόπουλος – Σ. Μπέλλου)
9. Τα παιδιά ζωγραφίζουν (Γ. Χατζηνάσιος – Τ. Τσανακλίδου)
10. Μια παρέα είμαστε (Γ. Χατζηνάσιος – Δ. Μητροπάνος )
11. Η αγάπη χάθηκε (Γ. Χατζηνάσιος – Δ.Μητροπάνος)
12. Θα με δικάσει (Δ. Λάγιος – Σ. Μπέλλου)
13. Περαστικός κι αμίλητος (Δ. Λάγιος – Σ. Μπέλλου)
14. Σαντιάγο (Μ. Θεοδωράκης – Α. Καγιαλόγλου)**
15. Τώρα ξέρω (Β. Παπαθανασίου – Μ. Φαραντούρη)
16. Τα βεγγαλικά σου μάτια (Σ.Σέμσης – Γ. Νταλάρας)
17. Στην Ελλάδα κάνει κρύο (Σ.Σέμσης – Γ. Νταλάρας)
18. Αχ, να περάσει ο πυρετός (Σ.Σέμσης – Μ.Κανά)
19. Άγγιγμα ψυχής (Γ. Χατζηνάσιος – Μ. Χατζηγιάννης)
**Οι στίχοι του τραγουδιού είναι του Federico Garcia Lorca και ο Μιχάλης Μπουρμπούλης έκανε την απόδοσή τους στα ελληνικά
Πηγές
https://www.musicheaven.gr/html/modules.php?name=News&file=article&id=4442
https://www.ogdoo.gr/erevna/rakosyllektika/afieroma-sta-tragoydia-tou-mixali-bourmpoyli
https://www.koutipandoras.gr/article/gia-paidi-apo-tin-kriti-toy-manoy-hatzidaki-poy-itan-ap-pagkrati/
https://www.efsyn.gr/tehnes/art-nea/398261_perastikos-ki-amilitos-ki-ap-ti-zoi-feygatos
«Θα 'ταν 12 του Μάρτη / μεσημέρι Κυριακής / τότε που 'φευγες στρατιώτης / μ' ένα τρένο της γραμμής» … Έτσι ξεκινούσαν οι στίχοι του Ιθακήσιου στιχουργού Μιχάλη Μπουρμπούλη που μελοποίησε ο Σταύρος Κουγιουμτζής και τραγούδησε η Χαρούλα Αλεξίου στο δίσκο "Λαϊκές Κυριακές" του 1976.
Πού να φανταζόταν ο σπουδαίος αυτός συνθέτης ότι θα ‘ταν 12 του Μάρτη (τριάντα χρόνια αργότερα) όταν θα ξεκινούσε και αυτός το δικό του μεγάλο ταξίδι.
Σαν σήμερα, στις 12 του Μάρτη του 2005, ο Σταύρος Κουγιουμτζής έφευγε από τη ζωή
«Η Ελένη είναι ο μύθος για ένα κορίτσι του καιρού μας που έχει χαθεί. Η Ελένη είναι ένα φάντασμα με τη μορφή ενός κοριτσιού, που κάθε τόσο φανερώνεται και χάνεται μέσα από τις βροχές, μέσα από τα σύννεφα και μέσα από τον ήλιο. Η Ελένη, όπως η Μελισσάνθη, η Μάγδα και η Μαριάνθη των ανέμων, ανήκει στην πολύ προσωπική μου μυθολογία» έγραφε ο Μάνος Χατζιδάκις στον δίσκο του «Για την Ελένη», σε στίχους του Μιχάλη Μπουρμπούλη.
Η Ελένη είναι ίσως ο πιο μεγάλος μύθος. Αυτός που για χάρη του μπορεί να γκρεμιστούν τα πάντα. Αυτός που για χάρη του μπορεί να χάσεις τα πάντα.
«Με ρωτούν για την Ελένη, αχ Ελένη / που’ναι εικόνα δακρυσμένη, αχ Ελένη / μα εγώ δεν απαντώ /την καρδιά μου τη σφραγίζω / και την πίκρα μου κεντώ» γράφει ο Μιχάλης Μπουρμπούλης
Στο λυρικό σπαραγμό του Μιχάλη Μπουρμπούλη απαντά ο Γιώργος Σταυριανός «Δεν είν' η Ελένη που σε περιμένει / μια ζωή χαμένη τρέχει ολοταχώς / στην πολιορκία πέφτει πάντα η Τροία / βγάλε την τελεία, ψάξε για το πώς»
Kι αυτή η Αττική η γη, η πάνσοφη κι ωραία το καύχημα, το κόσμημα, τ΄ άνθος όλου του κόσμου
μέλλει κι αυτή να ερημωθεί κι η στάθμη της να πέσει από τ' άγρια κύματα κι από τη συμφορά
(Νοστράδαμου Προφητείες αποδ. Alan Wistful μτφ Π. Νικολαϊδης V.31)
atticavoice@gmail.com
