Ξεχνούν όλοι αυτοί που υποστηρίζουν τα παραπάνω, πως μόλις πριν από εκατό χρόνια (αριθμός πολύ μικρός σε σχέση με την ιστορία του ανθρώπινου είδους) περισσότερα από 40 εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν από την ισπανική γρίπη, μια ασθένεια με θνητότητα κοντά στο 10%. Και τότε ακόμη, υπήρχαν οι θεωρίες συνωμοσίας που υποστήριζαν πως ο ιός ήταν βιολογικό όπλο των Γερμανών. Ξεχνούν επίσης πως ο ιός του AIDS, από το 1981 που αναγνωρίστηκε, έχει προκαλέσει το θάνατο περισσότερων από 30 εκατομμυρίων ανθρώπων. Ξεχνούν ακόμη τον πολύ θανατηφόρο ιό του Έμπολα, που έχει προκαλέσει το θάνατο δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων από το 1976 που αναγνωρίστηκε, με ποσοστά θνητότητας που ξεπερνούν το 50%

Αυτό που έχει αλλάξει από τότε είναι ότι όλος ο κόσμος έχει έρθει πολύ κοντά και μια επιδημία μπορεί μέσα σε μερικές ώρες να μεταφερθεί στην άλλη άκρη του πλανήτη. Και επειδή αυτό είναι πολύ δύσκολο να αλλάξει, αυτό που πρέπει να κάνει ο άνθρωπος είναι να σταματήσει να πιέζει κι άλλο το ήδη πιεσμένο φυσικό περιβάλλον των άγριων ζώων

Όλοι οι παραπάνω ιοί ανήκουν στους αποκαλούμενους αναδυόμενους ιούς, τους οποίους παρακολουθούμε μέσα από τη «ΒΙΟΛΟΓΙΑ» των CAMBELL – REECE (ΤΟΜΟΣ Ι), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2010. Για τους νεότερους ιούς, όπως τον SARS , τον MERS και τον επίκαιρο Covid-19 αντλήσαμε στοιχεία από άλλες πηγές που παρατίθενται στο τέλος του άρθρου

Ο ιός είναι μία ακυτταρική μορφή ζωής. Η δομή του είναι απλή και αποτελείται από :

α)  τον φάκελο που αποτελείται από γλυκοπρωτεΐνες (υδατάνθρακας + πρωτεΐνη)

β)  το πρωτεϊνικό καψίδιο, το οποίο αποτελείται από πρωτεΐνες

γ)  μονόκλωνο RNA ως γενετικό υλικό (μία αλυσίδα RNA)

Ο ιός είναι παράσιτο και ο άνθρωπος, για παράδειγμα, είναι ο ξενιστής που τον «φιλοξενεί». Οι ιοί είναι υποχρεωτικά ενδοκυτταρικά παράσιτα αφού χρησιμοποιούν αναγκαστικά τους μηχανισμούς αντιγραφής, μεταγραφής και μετάφρασης του ξενιστή, καθώς και τα περισσότερα ένζυμα και υλικά που τους είναι απαραίτητα για αυτές τις λειτουργίες.

Αναδυόμενοι ιοί

Οι ιοί που εμφανίζονται ξαφνικά ή που δεν έχουν παρατηρηθεί ξανά στην ιατρική ονομάζονται αναδυόμενοι ιοί. Κλασσικό παράδειγμα αποτελεί ο HIV, ο ιός του AIDS. Ο ιός αυτός εμφανίστηκε στο Σαν Φρανσίσκο στις αρχές της δεκαετίας του 1980, κατά τα φαινόμενα από πουθενά, αν και μεταγενέστερες μελέτες αποκάλυψαν ένα περιστατικό πολύ παλαιότερο, το οποίο είχε σημειωθεί το 1959 στο Βελγικό Κογκό.

Ένας άλλος ιός, ο θανατηφόρος ιός Ebola,  ο οποίος αναγνωρίστηκε αρχικά το 1976 στην κεντρική Αφρική, είναι ένας από τους πολλούς αναδυόμενους ιούς που προκαλούν αιμορραγικό πυρετό, σύνδρομο (σύνολο συμπτωμάτων) που συχνά οδηγεί στο θάνατο και το οποίο χαρακτηρίζεται από πυρετό, εμετό, μαζική αιμορραγία και κατάρρευση του κυκλοφορικού συστήματος.

Υπάρχουν και άλλοι επικίνδυνοι αναδυόμενοι ιοί, όπως αυτοί που προκαλούν εγκεφαλίτιδα, μια φλεγμονή του εγκεφάλου. Παράδειγμα αποτελεί ο ιός της εγκεφαλίτιδας του Δυτικού Νείλου, ο οποίος εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη Βόρεια Αμερική το 1999 και εξαπλώθηκε και στις 48 γεωγραφικά όμορες Πολιτείες των ΗΠΑ

Πώς γίνεται οι ιοί αυτοί να προσβάλλουν ξαφνικά τον άνθρωπο προκαλώντας που μέχρι πριν από λίγο καιρό ήταν σπάνιες ή ακόμα και άγνωστες;

Οι διεργασίες που συμβάλλουν σε αυτό είναι τρεις:

α) Πρώτη και σημαντικότερη,  η  μετάλλαξη ιών που ήδη υπάρχουν. Οι ιοί RNA εμφανίζουν  πολλές φορές ασυνήθιστα υψηλό ρυθμό μεταλλάξεων, επειδή τα σφάλματα που γίνονται κατά την αντιγραφή του RNA δεν υπόκεινται σε διορθωτικό έλεγχο, Ορισμένες μεταλλάξεις μετατρέπουν υπάρχοντες ιούς σε νέες γενετικές ποικιλίες (στελέχη) με παθογόνο επίδραση ακόμη και σε άτομα που εμφάνιζαν ανοσία στον αρχικό ιό. Λόγου χάρη, οι γενικές εξάρσεις γρίπης, ή επιδημίες, προκαλούνται από νέα στελέχη του ιού της γρίπης που σε γενετικό επίπεδο διαφέρουν αρκετά από προηγούμενα στελέχη, με αποτέλεσμα τα άτομα να έχουν ελάχιστη ανοσία απέναντί τους

β) Μια δεύτερη διεργασία που μπορεί να οδηγήσει στην εμφάνιση νέων ιογενών ασθενειών είναι η διασπορά μιας ίωσης από έναν μικρό, απομονωμένο πληθυσμό ανθρώπων. Για παράδειγμα, πριαν αρχίσει το AIDS να εξαπλώνεται σε ολόκληρο τον κόσμο δεν του είχε δοθεί ούτε ιδιαίτερη προσοχή ούτε καν ονομασία από την επιστημονική κοινότητα. Στην περίπτωση του AIDS, διάφοροι τεχνολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες, όπως η οικονομική δυνατότητα επισκέψεων σε ξένες χώρες, οι μεταγγίσεις αίματος και η κατάχρηση ενδοφλέβιων ναρκωτικών ουσιών, επέτρεψαν σε μια σπάνια μέχρι πρότινος ασθένεια του ανθρώπου να μετατραπεί σε παγκόσμια μάστιγα

γ) Μια τρίτη πηγή  εμφάνιση νέων ιογενών ασθενειών στον άνθρωπο είναι η εξάπλωση υπαρχόντων ιών από άλλα ζώα. Εκτιμάται ότι από εκεί προέρχονται τα ¾ των νέων ασθενειών που πλήττουν τον άνθρωπο. Τα ζώα που φιλοξενούν και που μπορούν να μεταδώσουν έναν συγκεκριμένο ιό, αλλά μένουν εν γένει ανεπηρέαστα από αυτόν, λέμε ότι λειτουργούν ως φυσικό απόθεμα για τον ιό. Για παράδειγμα, ένα συγκεκριμένο είδος νυχτερίδας ενέχεται ως φυσικό απόθεμα του ιού SARS. Στην Κίνα, οι νυχτερίδες καταναλώνονται ως τρόφιμα, ενώ ακόμα και τα αποξηραμένα κόπρανά τους πωλούνται για ιατρική χρήση. Οι πρακτικές αυτές θα μπορούσαν να προσφέρουν μία δίοδο για τη μετάδοση του ιού στον άνθρωπο.

Ιοί της γρίπης

Οι επιδημίες γρίπης αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα μετάβασης των ενδεχόμενων συνεπειών της μετάβασης των ιών από το ένα είδος στο άλλο. Οι ιοί της γρίπης διακρίνονται σε τρεις τύπους: τους τύπους Β και C , που προσβάλλουν μόνο τον άνθρωπο και δεν έχουν ποτέ προκαλέσει επιδημία, και τον τύπο Α, ο οποίος προσβάλλει μεγάλο εύρος ζώων, όπως πτηνά, χοίρους, άλογα και ανθρώπους.

Τα στελέχη τύπου Α έχουν προκαλέσει στον άνθρωπο τρεις μεγάλες επιδημίες γρίπης  τα τελευταία εκατό χρόνια. Η χειρότερη από αυτές ήταν η πανδημία ( παγκόσμια επιδημία) «ισπανικής γρίπης» του 1918 – 1919, η οποία προκάλεσε το θάνατο 40 εκατομμυρίων ατόμων μεταξύ των οποίων και πολλών στρατιωτών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τα δεδομένα που διαθέτουμε υποδηλώνουν ότι η πανδημία γρίπης προήλθε από τα πτηνά. Ένα πιθανό σενάριο για την ερμηνεία αυτής της πανδημίας, καθώς και άλλων πανδημιών, είναι ότι ξεκίνησε με τη μετάλλαξη του ιού κατά τη μετάβασή του από το ένα είδος ξενιστή στο άλλο. Όταν ένα ζώο μολύνεται με πάνω από ένα στελέχη του ιού της γρίπης, τα στελέχη αυτά ενδέχεται να υποστούν γενετικό ανασυνδυασμό, αν τα μόρια RNA που συνιστούν το γονιδίωμά τους αναμειχθούν και ανασυνδυαστούν μεταξύ τους κατά τη συναρμολόγηση του ιού. Σε συνδυασμό με τις μεταλλάξεις, οι αλλαγές αυτές μπορούν να οδηγήσουν στην εμφάνιση ενός ιικού στελέχουν ικανού να προσβάλλει τα κύτταρα του ανθρώπου. Ο άνθρωπος, αφού δεν εκτέθηκε ποτέ στο συγκεκριμένο στέλεχος, δεν διαθέτει ανοσία απέναντί του, οπότε η παθογόνος δράση του ανασυνδυασμένου ιού μπορεί να είναι ιδιαίτερα ισχυρή. Αν ένας τέτοιος ιός της γρίπης ανασυνδυαστεί με ιούς που προσβάλλουν συχνά τον άνθρωπο, μπορεί να αποκτήσει την ικανότητα να μεταδίδεται εύκολα από το ένα άτομο στο άλλο, αυξάνοντας έτσι ανησυχητικά το ενδεχόμενο να προκαλέσει μεγάλη έξαρση της νόσου.

Τα διάφορα στελέχη του ιού Α της γρίπης φέρουν τυποποιημένες ονομασίες. Λόγου χάρη, το στέλεχος που προκάλεσε τη γρίπη του 1918 ονομάζεται Η1Ν1. Η ονομασία αυτή μας δίνει πληροφορίες για δύο επιφανειακές πρωτεΐνες του ιού, την αιμαγλουτινίνη (Η) και τη νευραμινιδάση (Ν), δηλώνοντας ποιον τύπο της κάθε πρωτεΐνης διαθέτει το συγκεκριμένο στέλεχος, από τους 16 τύπους αιμαγλουτινίνης και του9 τύπους νευραμινιδάσης που γνωρίζουμε. Η αιμαγλουτινίνη βοθά τον ιό της γρίπης να προσδεθεί στο κύτταρο – ξενιστή, ενώ η νευραμινιδάση συμβάλλει στην απελευθέρωση των νέων ιικών σωματίων από τα μολυσμένα κύτταρα. Σε ορισμένα είδη υδρόβιων πτηνών έχουν βρεθεί άτομα που φέρουν ιούς με όλους τους πιθανούς συνδυασμούς Η και Ν.

Το 1997, το στέλεχος Η5Ν1 του ιού της γρίπης προσέβαλε τουλάχιστον 18 ανθρώπους στο Χονγκ – Κονγκ, 6 από τους οποίους τελικά πέθαναν. Το ίδιο έτος, το στέλεχος αυτό, που μέχρι τότε είχε παρατηρηθεί μόνο σε άγρια είδη πτηνών, είχε ήδη σκοτώσει πολλές χιλιάδες κοτόπουλα, γι’ αυτό και θεωρήθηκε ότι πηγή μετάδοσής τους ήταν άγρια πτηνά ή άλλα είδη. Προκειμένου να αποφευχθεί η εξάπλωση του ιού, θανατώθηκαν μαζικά 1,5 εκατομμύρια οικόσιτα πουλερικά που υπήρχαν στο  Χονγκ – Κονγκ. Αρχικά, η ενέργεια αυτή φάνηκε να θέτει τέλος στην έξαρση. Όμως το 2002 άρχισαν να εμφανίζονται στη νοτιοανατολική Ασία πολλά νέα κρούσματα προσβολής ανθρώπου από το στέλεχος Η5Ν1. Μέχρι το 2007, η ασθένεια που προκαλείται από τον συγκεκριμένο ιό, και η οποία ονομάζεται «γρίπη των πτηνών», είχε προκαλέσει το θάνατο 160 ανθρώπων. 

Οι κορονοϊοί

Οι κορονοϊοί είναι οικογένεια ιών που έχουν πάρει το όνομά τους από τη χαρακτηριστική εμφάνισή τους στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο, όπου διακρίνονται εξογκώματα περιμετρικά των υλικών σωματιδίων σαν στέμμα, το οποίο στα λατινικά λέγεται «κορόνα». Οι περισσότεροι κορονοϊοί προκαλούν στον άνθρωπο συνήθως λοιμώξεις του ανώτερου αναπνευστικού, αλλά μπορούν να προκαλέσουν και πνευμονία. Αποτελούν την αιτία του 10-15% των λοιμώξεων του αναπνευστικού συστήματος.

Ορισμένοι κορονοϊοί προσβάλλουν τον άνθρωπο, ενώ άλλοι κυκλοφορούν μόνο μεταξύ θηλαστικών και πτηνών (καμήλα, νυχτερίδες κ.α). Σπάνια οι κορονοϊοί των ζώων αναμιγνύονται με ανθρώπινους. Όταν γίνει αυτό, όμως, διασπείρονται στους ανθρώπους. Αυτό συνέβη το 2002-2003 με την επιδημία SARS (Severe Acute Respiratory Syndrome),  το 2012 με την επιδημία MERS (Middle East Respiratory Syndrome) και, όπως όλα δείχνουν, με τη σημερινή πανδημία

Ένας κορονοϊός, που μέχρι τότε δεν γνωρίζαμε ότι προσβάλλει τον άνθρωπο, ήταν υπεύθυνος για μια έξαρση κρουσμάτων του σοβαρού οξέως αναπνευστικού συνδρόμου (διεθνώς γνωστό ως SARS), η οποία άρχισε το 2002 στη νότια Κίνα. Στους επόμενους οκτώ μήνες σημειώθηκε παγκόσμια έξαρση του συνδρόμου, κατά την οποία περίπου 8000 άτομα εμφάνισαν το σύνδρομο και περίπου 700 έχασαν τη ζωή τους, με θνητότητα, δηλαδή, γύρω στο 9%.  Οι υγειονομικές αρχές αντέδρασαν αμέσως, απομονώνοντας ασθενείς και θέτοντας σε καραντίνα όσους είχαν έρθει σε επαφή μαζί τους.

Ο ιός αυτός, ο SARS-CoV1 όπως ονομάστηκε, σε αντίθεση με τον τωρινό κορονοϊό, είχε χαμηλή μεταδοτικότητα. Λόγω της χαμηλής μεταδοτικότητας του ιού SARS-CoV1, η γρήγορη αντίδραση των υγειονομικών αρχών κατέστειλε επιτυχώς την έξαρση της διάδοσής του, προτού προλάβει να προσβάλλει πολύ μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού.

 Ένα άλλο είδος κορονοϊού προκάλεσε το αναπνευστικό σύνδρομο της Μέσης Ανατολής το 2012 (MERS). Αρχικά, ξενιστές του ήταν ενδεχομένως οι νυχτερίδες, από τις οποίες ο ιός μεταδόθηκε στη συνέχεια σε άλλα ζώα (κατσίκες, καμήλες). Οι καμήλες φαίνεται να είναι οι κύριες «δεξαμενές» του ιού και αυτές που ενοχοποιούνται για τη μετάδοση του ιού στον άνθρωπο, αφού σε αυτές απομονώθηκαν στελέχη MERS-CoV πανομοιότυπα με εκείνα που απομονώθηκαν στους ασθενείς. Μέχρι το 2019 είχαν καταγραφεί 2.468 κρούσματα με 851 θανάτους, με τρομακτικά υψηλή θνητότητα γύρω στο 35%. Όπως όμως όλα δείχνουν, δεν φαίνεται να είναι ικανός να μεταδοθεί εύκολα από άνθρωπο σε άνθρωπο, ώστε να προκαλέσει πανδημία.

Στα τέλη του 2019, εμφανίστηκε ο νέος κορονοϊός, ο SARS-CoV2 (ή αλλιώς CοVID-19 όπως πλέον καθιερώθηκε), ο οποίος προκάλεσε την πανδημία που βιώνουμε τώρα και η οποία ξεκίνησε τον Δεκέμβριο του 2019 στην επαρχία της Κίνας Ουχάν. Η θνητότητα που εμφανίζει είναι αρκετά πιο χαμηλή από των δύο προηγούμενων, γύρω στο 3 – 5%, αλλά στην πραγματικότητα ίσως είναι πολύ πιο χαμηλή, αφού πολλοί ασθενείς με ήπια συμπτώματα ενδεχομένως δεν έχουν καταμετρηθεί. Είναι όμως πολύ πιο μεταδοτικός από αυτούς  καθώς, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), ο μέσος αριθμός νέων λοιμώξεων ανά μολυσμένο άτομο είναι 1,4-2,5 ασθενείς, όταν στην εποχική γρίπη ο αντίστοιχος αριθμός είναι 1,3. 

Πηγές

«ΒΙΟΛΟΓΙΑ» των CAMBELL –REECE et al. (ΤΟΜΟΣ Ι), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2010

Η αναδυόμενη απειλή του κοροναϊού αναπνευστικού συνδρόμου Μέσης Ανατολής (MERS-CoV)

Ο αόρατος εχθρός είναι εδώ - Εφημερίδα των Συντακτών