«Στην Ομόνοια βλέπεις κόσμο αεννάως σπεύδοντα, πολυάσχολον, πολυπράγμονα», γράφει ο Γιώργος Παρασκευόπουλος, ήδη από το 1895

«Σαν την Πλας Πιγκάλ από χρόνια, μια πλατεία πολύ κεντρική, στην Αθήνα μας είν’ η Ομόνοια, που είν’ η φήμη της ιστορική / Σε κάθε γωνία εφτά καφενεία, καρέκλες με κόσμο γεμάτες και ταξί που ψαρεύουν πελάτες / Κομψοί και ωραίοι, πόλισμαν τροχαίοι, πέντ’ έξι παλιές μπυραρίες, καυγαδάκια στις αφετηρίες / Καμπαρέ και τζαζ μπαντ και μπελ φαμ, με ταμπέλες που λεν’ γουέλκαμ. Τι ρυθμός και ζωή και κοσμοσυρροή, μέρα – νύχτα και ως το πρωί» τραγουδά η Ρένα Βλαχοπούλου το 1954 [“Ομόνοια Πλας” σε μουσική του Μενέλαου Θεοφανίδη και στίχους των Γιώργου Ασημακόπουλου, Βασίλη Σπυρόπουλου και Παναγιώτη Παπαδούκα]

«Το κορίτσι που δουλεύει στην Ομόνοια, τρίτος όροφος γραφείο δεκατέσσερα, χτυπάει τα πλήκτρα της γραφομηχανής, οχτώ ώρες την ημέρα πλην της Κυριακής» τραγουδά η Αρλέτα το 1976. [“Το κορίτσι στην Ομόνοια” σε μουσική και στίχους του Στέφανου Χρυσοστομίδη]

«Στις τρεις χαράματα Ομόνοια, σαν σ' ένα όνειρο θολό, γωνιά και στέκεις, ακούς κυνηγητό, κάτι σαν τρέχτε, φονικό. Γωνιά και στέκεις, κάτι σαν φονικό, ή γύρνα πίσω, σ' αγαπώ / Στις τρεις χαράματα Ομόνοια, Ελλάς Οτέλ στην Αθηνάς, για πόσο πάει κι όχι πως θες να πας κι όμως ρωτάς, ξαναρωτάς / Για πόσο πάει κι όχι πως θες να πας, έτσι με κάποιον να μιλάς» τραγουδά ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου το 1982 [“Χαράματα Ομόνοια” σε στίχους του Μανώλη Ρασούλη και μουσική του Μάνου Λοΐζου]

 «Ομόνοια μεσάνυχτα και κάτι, η Ρόζα ψάχνει πάλι για πελάτη / Εφημερίδες στη γωνία και κουλούρια/ τα ίδια πρόσωπα μα και καινούρια / Κουρασμένοι μετανάστες και ξενύχτες / στα παγκάκια να μετράν σιωπές και νύχτες» τραγουδά η Άντζελα Δημητρίου το 1992. [ “Ομόνοια” σε μουσική του Χρήστου Νικολόπουλου και στίχους του Πάνου Φαλάρα]

Η Ομόνοια είναι ίσως η πιο πολυτραγουδισμένη από όλες τις πλατείες, με τα τραγούδια που είναι γραμμένα γι αυτήν, να αποτυπώνουν τις διαδοχικές μεταμορφώσεις της στο πέρασμα του χρόνου, αποτελέσματα κοινωνικών αλλαγών και πολιτικών επιλογών

Και πραγματικά, δεν υπάρχει στην Ελλάδα πλατεία με περισσότερες μεταμορφώσεις από αυτήν της Ομόνοιας. Στέκι κοσμικών Αθηναίων στην αρχή, και σιγά-σιγά συγγραφέων, ποιητών αλλά και καλλιτεχνών. Πλατεία που έσφυζε από ζωή και αποτελούσε το κέντρο της διασκέδασης. Συγκοινωνιακός κόμβος αργότερα, χώρος στέγασης γραφείων και πολυκαταστημάτων, πιάτσα για εργάτες του μεροκάματου, τόπος συνάντησης των επαρχιωτών και των μεταναστών. Και σιγά-σιγά τη νύχτα, να μεταμορφώνεται σε στέκι του περιθωρίου, του αγοραίου έρωτα, των ναρκωτικών και των απόκληρων.

Ας δούμε όμως την ιστορία αυτής της πολύπαθης πλατείας, που παρόλο που έχει χάσει προ πολλού την αίγλη της, δεν παύει να έχει εγγραφεί αμετάκλητα στη συλλογική μνήμη ως το κέντρο της Αθήνας και κατά συνέπεια της Ελλάδας. Από αυτήν ξεκινούν άλλωστε ακτινικά οι κεντρικοί δρόμοι της Αθήνας. Από αυτήν επίσης ξεκινά το μέτρημα των χιλιομετρικών αποστάσεων των εθνικών οδών που συνδέουν την Αθήνα με τη Θεσσαλονίκη και την Πάτρα.

 

Ο σχεδιασμός και οι πρώτες διαμορφώσεις της πλατείας

Πριν το 1830 η σημερινή πλατεία Ομονοίας ήταν μια ερημική περιοχή,  γεμάτη με αμπέλια και συκιές, γνωστή στους αυτόχθονες με το τούρκικο όνομα “Τζιρίτι”. Στο πρώτο πολεοδομικό σχέδιο της Αθήνας, που γίνεται κατά παραγγελία του Όθωνα, οι αρχιτέκτονες Σταμάτης Κλεάνθης και Έντουαρντ Σάουμπερτ, το 1833, ορίζουν την περιοχή αυτή ως κέντρο της πόλης και την ονομάζουν πρόχειρα, λόγω θέσης, “Βορεία Άκρα”. Εκεί, πάνω σε μία μεγάλη τετράγωνη πλατεία, που την ονομάζουν “πλατεία Ανακτόρων”, θα χτίζονταν τα ανάκτορα και γύρω από αυτήν οι “Κήποι του Λαού” καθώς και σημαντικά δημόσια κτίρια.

Το Μάρτιο του 1834, ο ‘Οθωνας θεμελιώνει το κτίριο των Ανακτόρων στην πλατεία. Τα σχέδια όμως αλλάζουν και τα ανάκτορα αποφασίζεται να γίνουν στο Σύνταγμα. Η πλατεία Ανακτόρων μετονομάζεται σε “πλατεία Όθωνος”, αλλά μένει για αρκετά χρόνια στα χαρτιά. Η περιοχή καθιερώνεται σιγά-σιγά ως το τέρμα του εξοχικού περιπάτου των Αθηναίων, ενώ αποτελεί πια το βορειότερο σημείο της πόλης

Ο χώρος αρχίζει να διαμορφώνεται σε πλατεία το 1846. Αρχικά σχεδιάζεται κυκλική, ενώ το 1850 καθορίζεται το σχήμα της σε τετράγωνο. Εκείνη την περίοδο αρχίζουν να λειτουργούν και τα πρώτα καφενεία. Ένα από τα πρώτα καφενεία που λειτουργούν είναι το καφενείο του “Χάφτα”. Ο Χάφτας ήταν αγωνιστής της Επανάστασης και ως επιβράβευση, το ελληνικό κράτος του δώρισε αρκετά οικόπεδα στην αδιαμόρφωτη τότε γύρω περιοχή που τελικά πήρε και το όνομά του: Χαφτεία (Χαυτεία).

Ως το 1857 η πλατεία περιτριγυρίζεται ακόμα από μάνδρες, μέσα στις οποίες είναι εγκατεστημένα βουστάσια και κατσικάδικα, ενώ από το μέσο της περνά η ρεματιά της Σταδίου. Οι γύρω δρόμοι, εκτός από την οδό Πειραιώς, είναι ασχημάτιστοι, ενώ στην 3ης Σεπτεμβρίου τα κάρα της δημαρχίας ρίχνουν τα σκουπίδια μέσα στη ρεματιά.

Το 1857 ισοπεδώνεται ο ανώμαλος χώρος της πλατείας και δύο χρόνια αργότερα σκεπάζεται η ρεματιά και γίνονται οι απαραίτητοι εκβραχισμοί για τη διάνοιξη της οδού Πανεπιστημίου. Το 1860 η πλατεία δενδροφυτεύεται και τοποθετούνται φανάρια γκαζιού. Από τότε η πλατεία αρχίζει να γίνεται κοσμική και να συγκεντρώνει τους Αθηναίους.

 

Ο χώρος που διαμορφώθηκε η πλατεία Ομονοίας. Μετά το 1859. Πηγή: BNF (Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας

 

Η “πλατεία Όθωνα”, όπως ονομαζόταν μέχρι τότε, παίρνει το οριστικό της όνομα, “πλατεία Ομονοίας”, το 1862. Ήταν στις 14 Οκτωβρίου του 1862, όταν πλήθος Αθηναίων συγκεντρώνεται στην πλατεία για να γιορτάσει την έξωση του Όθωνα. Μετά τη δοξολογία, ο Υδραίος κοτζάμπασης Δημήτριος Βούλγαρης, ως πρόεδρος της προσωρινής κυβέρνησης, μεταξύ άλλων είπε «Ας ορκισθώμεν επί της Πλατείας ταύτης, της λαβούσης ήδη το ωραίον της Ομονοίας όνομα, και ας είπη έκαστος εξ ημών: Ορκίζομαι πίστιν εις την πατρίδα και υπακοήν εις τας εθνικάς αποφάσεις»

Ως τραγική ειρωνεία, λίγους μήνες αργότερα, τον Ιούνιο του 1863, η πλατεία Ομονοίας μετατρέπεται σε πεδίο μάχης σε έναν μίνι εμφύλιο μεταξύ των δύο αντιμαχόμενων πολιτικών παρατάξεων που είχαν στο μεταξύ σχηματισθεί, των Πεδινών και των Ορεινών. Έναν πόλεμο που διαρεκί τρεις ημέρες και προκαλεί πάνω από 200 νεκρούς.

Ένας από τους πρώτους οικοπεδούχους και οικιστές της πλατείας είναι ο περίφημος αρχιτέκτων Λύσσανδρος Καυταντζόλου, ο οποίος χτίζει την κατοικία του στη συμβολή της πλατείας με την Αγ. Κωνσταντίνου. Στις αρχές της δεκαετίας του 1900 στο οίκημα αυτό στεγάζεται το ξενοδοχείο "Ελλάς", το οποίο αργότερα μετονομάζεται σε "Πάνθεον", καθώς επίσης και το καφενείο "Γορτυνία", αγαπημένο στέκι ηθοποιών μιας και ήταν δίπλα στο θέατρο Κοτοπούλη. Το κτίριο αυτό κατεδαφίζεται το 1959 και στη θέση του υπάρχει σήμερα ένα άχρωμο πολυώροφο οικοδόμημα

Το 1870 συντελείται πραγματική οικοδομική έκρηξη στην Ομόνοια, καθώς αρχίζουν να κατασκευάζονται νέα κτίρια, πραγματικά στολίδια. Τότε φτιάχνεται και η μαρμάρινη εξέδρα μέσα στην πλατεία, για να παίζει  μουσική η στρατιωτική μπάντα. Η πλατεία δενδροφυτεύεται με φοινικιές και αποκτά παγκάκια

Γράφει ο Καζαμίας του Κορομηλά το 1872:

«Τον χειμώνα καθ’ εκάστην Πέμπτην και Κυριακήν παιανίζει στρατιωτική μουσική το απόγευμα. Το δε θέρος Πέμπτην και Κυριακήν το εσπέρας»

 

Η μαρμάρινη εξέδρα στη μέση και τα παγκάκια. Πηγή: I love Athens (FB)

 

Η Ομόνοια γίνεται συγκοινωνιακός κόμβος

Το 1877 η πλατεία φωτίζεται με λάμπες φωταερίου και αρχίζει να εξελίσσεται σε σημαντικό συγκοινωνιακό κόμβο.

Το 1882 γίνεται αφετηρία του ιππήλατου τροχιόδρομου και χώρος στάθμευσης για τα μεταφορικά μέσα της εποχής, δηλαδή τα μόνιππα και τα βιζαβί.

Η λέξη βιζαβί αποτελεί εξελληνισμό της γαλλικής επιρρηματικής έκφρασης "'vis-à-vis", που σημαίνει αντικριστά. Τα "βιζαβί" ήταν άμαξες που σύρονταν από ένα ή δύο άλογα και με τέσσερις θέσεις επιβατών έτσι, ώστε να κάθονται ανά δυο "βιζαβί", εξ ου και η ονομασία της άμαξας. Οι άμαξες βιζαβί έκαναν δρομολόγια από την πλατεία Ομόνοιας μέχρι την πλατεία Συντάγματος και έπαιρναν πέντε επιβάτες, με τον πέμπτο να κάθεται δίπλα στον αμαξά.

 

Οι αμαξάδες γύρω από την πλατεία Ομονοίας.

Πηγή: Συλλογή καρτ ποστάλ (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, CP.CPATH.CPATH1.221)

 

Το 1895 η γραμμή του τρένου Αθηνών - Πειραιά (που μέχρι τότε έφτανε μέχρι το Θησείο) επεκτείνεται μέχρι την Ομόνοια. Ο πρώτος σταθμός της Ομόνοιας, που είναι μόνο εν μέρει υπόγειος, κατασκευάζεται στη διασταύρωση των οδών Λυκούργου και Αθηνάς και εγκαινιάζεται στις 17 Μαΐου 1895, μαζί με τον ενδιάμεσο σταθμό του Μοναστηρακίου.

Σχεδόν την ίδια εποχή εμφανίζεται και το "Θηρίο", ο ατμοκίνητος σιδηρόδρομος της Αττικής, που καλύπτει την γραμμή Αθήνα - Λαύριο με διακλάδωση στο Νέο Ηράκλειο προς Μαρούσι και Κηφισιά. Το "Θηρίο" ξεκινά τα δρομολόγιά του από τη γειτονική πλατεία Λαυρίου, η οποία παίρνει το όνομά της ακριβώς από αυτό το γεγονός. Αξίζει να σημειωθεί ότι μέχρι τότε η αφετηρία της γραμμής αυτής ήταν στην Πλατεία Αττικής, η οποία ονομάστηκε έτσι, επειδή εκεί ήταν η αφετηρία των Σιδηροδρόμων Αττικής.

 

Τα πρώτα καφενεία της πλατείας

Όπως προαναφέραμε, γύρω στα 1850 ανοίγουν τα πρώτα καφενεία. Εκτός από το καφενείο του Χάφτα, την ίδια περίοδο ανοίγει και το ”Σολώνειο”. Το κέντρο των Αθηνών δεν είναι πια αποκλειστικά η Ερμού και η Αιόλου που ήταν μέχρι τότε, αλλά προχωράει προς την Ομόνοια και το Σύνταγμα

Τα καφενεία έχουν κυρίαρχη παρουσία πάνω και γύρω από την πλατεία Ομονοίας. Λειτουργούν ως χώροι πολιτικών και κοινωνικών ζυμώσεων, πνευματικών αναζητήσεων, φιλολογικών συζητήσεων, κοινωνικών συναντήσεων και συναναστροφών. Πολλά από αυτά, θα μείνουν γνωστά για το στιλ και την πολυτελή επίπλωσή τους που θύμιζαν καφέ της Βιέννης ή του Παρισιού.

Στον Καζαμία του 1882, διαβάζουμε:

«Περατούται η οδός Πειραιώς επί της πλατείας Ομονοίας εχούσης μήκος 115 μέτρα και πλάτος 110 ή επιφάνειαν 12650 τ.μ. της δεντροφύτου και ταύτης φοιτά μουσικού  οκρίβαντος, εφ ου παιανίζουσιν αι μουσικαί κατά Τρίτην και Κυριακήν […]. Παραπλεύρως κείνται τα Χαυτεία ή δεκατέσσερα εν μικρά σποραδική εκτάσει καφενεία και ζαχαροπλαστεία, τα οποία είναι και τα άριστα των Αθηνών. Το καφενείον αι Αθήναι μετά εστιατορίου και το του Ζούνη είναι τα πολυτελέστερα της πόλεως. Το ζαχαροπλαστείον του Σόλωνος και του Παρθενώνος είναι επίσης τα κάλλιστα […]»

Ο Καζαμίας του 1882  αναφέρει τα καφενεία “Σολώνειον” και “Παρθενών”. Αλλά δεν ήταν μόνο αυτά.

Εποχή άφησε το καφενείο “των Γερόντων” ή των “Ευ Φρονούντων”. Το δεύτερο όνομα που του δόθηκε αργότερα, στηριζόταν στο πασίγνωστο στιχάκι του Γ. Σουρή, που δημοσιεύτηκε το 1883 στον Ρωμηό: «Καφενείο ευ φρονούντων, Μέρα νύκτα συζητούντων...». Το καφενείο αυτό υπήρξε σπουδαίο κέντρο πολιτικολογίας και βρισκόταν στο ισόγειο του Μεγάρου Καυταντζόγλου (Πανεπιστημίου & Πατησίων). Εκεί φέρεται πως γεννήθηκε το χλευαστικό προσωνύμιο "ψωροκώσταινα", που αποδίδουμε περιφρονητικά στη χώρα μας. Και αυτό οφείλεται σε μία φτωχή, αλλά περήφανη γριά - χήρα, την Κώσταινα που γύριζε στα Χαυτεία, κάνοντας θελήματα για να επιβιώσει. Το καφενείο “των Γερόντων” λειτούργησε μέχρι το 1910. Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου (1910-1940), στην ίδια θέση θα λειτουργήσει το περίφημο ζαχαροπλαστείο του Μπερνίτσα.

Το 1870, η Ομόνοια έχει ήδη καθιερωθεί ως σημείο κοσμικής συνάντησης. Το "Μέγα Καφεζαχαροπλαστείον" των Ζαχαράτου και Καπερώνη παίρνει το 1892 τη θέση του καφενείου του Χαραμή που λειτουργούσε στο ίδιο κτίριο από το 1878. Το καφενείο αυτό αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα της Ομόνοιας κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, όπου το πιο πολυσύχναστο κομμάτι της πλατείας είναι η οδός Γ’ Σεπτεμβρίου, λόγω της αφετηρίας του "Θηρίου"

Το ζυθοπωλείο Ζαχαράτου και το καφενείο Καπερώνη-Ζαχαράτου. 

 

Εκτός από τα καφενεία, ανοίγουν στην πλατεία και εκλεκτά ζυθοπωλεία. Ένα από αυτά είναι και το «Χρυσόν Ποτήριον» («Le verre d’or») του Βασ. Ζούνη, στην απέναντι γωνία (εκεί που σήμερα βρίσκεται ο HONDOS)

Διαβάζουμε γι αυτό στην εφημερίδα "Εφημερίς" του 1874:

«Το κατάστημα τούτο θεωρούμεν ειλικρινώς ως ένδειξιν προόδου βιομηχανικής εν Αθήναις αξίας λόγου. Είναι κατά παρισινόν όλως τρόπον διασκευασμένον, μετά φωτισμού απλέτου και ωραίου εν τω συνδυασμώ των λαμπτήρων, μεθ’ υπηρεσίας προθυμοτάτης και αφθονίας των ποτών και παροψίδων (σ.σ. πετσέτες). Είνε δε το πρώτον κατάστημα εν Αθήναις, όπερ έχει ευρύ υπόγειον, κατά το σύστημα των γερμανικών Keller, όπου εν χειμώνι δύναται αρίστη να είνε η συναναστροφή».

Ακόμη ένα καφενείο που άφησε εποχή στην πλατεία Ομονοίας ήταν το πολυτελές καφενείο-ζυθοπωλείο "ΗΒΗ". Το καφενείο αυτό βρισκόταν στο ισόγειο κτιρίου (πλατείας Ομονοίας & Πανεπιστημίου) που ήταν έργο του Ziller (1885) και κατεδαφίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του '50

Για την “Ήβη” διαβάζουμε στο “Ρωμηό” του 1907:

«Ίτε πάντες εις της Ήβης το γνωστόν ζυθοπωλείον / Νικολή του Γιακουμάκη, τέλειον εκ των τελείων / Ανοιχτόν μέχρι πρωίας στην Ομόνοιαν εκεί / εντελής καθαριότης κι’ έξοχος μαγειρική / μπύρα πρώτη Κλωναρίδη και ποικίλα φαγητά / ο καλλίτερος ο κόσμος, πάντοτε  αυτό φοιτά».

Το καφενείο "Γορτυνία", δίπλα ακριβώς στο θέατρο Κοτοπούλη, και το "Στέμμα", ακριβώς απέναντι, ήταν αγαπημένα στέκια ηθοποιών.

Άλλο ξακουστό καφενείο ήταν το "Μπάγκειον" που στεγάστηκε στο ομώνυμο κτίριο που χτίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλερ και με χρήματα του Ιωάννη Μπάγκα που ενώ ξεκίνησε ως καφέ σαντάν (με σύντομα βαριετέ θεάματα στη μικρή υπερυψωμένη σκηνή του), εξελίχθηκε στις αρχές του 1920 σε φιλολογικό και καλλιτεχνικό στέκι. Στην ευρύχωρη αίθουσά του, συγκεντρώνονταν προσωπικότητες όπως ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, ο Τέλλος Άγρας, ο Μίνως Ζώτος, ο Κώστας Βάρναλης, ο Ορέστης Λάσκος, ο Κώστας Ουράνης, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Άγγελος Τερζάκης, ο Γιάννης Τσαρούχης και άλλοι εραστές των γραμμάτων μετατρέποντας το "Μπάγκειον" σε ένα από τα παλαιότερα φιλολογικά καφενεία.

Συνήθως τα καφενεία έμεναν ανοιχτά μέχρι τα ξημερώματα. Και όταν κάποια στιγμή, το 1910, απαγορεύτηκε η λειτουργία τους μετά τη μία το βράδυ, οι ιδιοκτήτες έκαναν απεργία και τελικά η απόφαση δεν ίσχυσε ποτέ.

Η Ομόνοια δενδροφυτεύεται

Ο Γάλλος αρχαιολόγος, περιηγητής και συγγραφέας G. Deschamps γράφει το 1890: «Η πλατεία Ομονοίας είναι μια έρημος φυτεμένη με ισχνά και αναιμικά δέντρα {…]».  Όμως, μετά από λίγα χρόνια, στα τέλη του 19ου αιώνα, η πλατεία είχε γίνει κατάφυτη και διέθετε ψηλούς φοίνικες, αλλά κυρίως πεύκα και κυπαρίσσια. Η κατάφυτη πλατεία διέθετε επίσης όμορφους φανοστάτες, ενώ ένα χαμηλό κιγκλίδωμα χώριζε τον κήπο από τα πεζοδρόμια της πλατείας. Ο Γιώργης Βισδάκης, διευθυντής του ξενοδοχείου "Πάνθεον" επί δεκαετίες, το επιβεβαιώνει: «Κάτω από τα πεύκα υπήρχαν τραπεζάκια και εκεί τα απογεύματα πίναμε το ουζάκι μας, που μας σερβίριζε ο κυρ Τσόχας με τις κατάλευκες φουστανέλλες του»

 

Η πλατεία Ομονοίας το 1896

 

Το θέατρο Κοτοπούλη

Από την πλατεία της Ομόνοιας δε θα μπορούσε να λείπει και το θέατρο. Πολύ κοντά στην Ομόνοια χτίστηκε το Θέατρο Ευτέρπη καθώς και μερικά καλοκαιρινά θεατράκια. Ένα από τα πιο γνωστά θέατρα ήταν το "Θέατρο Ομόνοιας", που ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1887 και αποτελεί πρόδρομο της "Νέας Σκηνής" του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου και του "Θεάτρου Κοτοπούλη". Το θέατρο αυτό γνώρισε μεγάλες στιγμές δόξας με παραστάσεις που άφησαν εποχή, όπως η τραγωδία «Φαύστα» ή το κωμειδύλλιο “Η Τύχη της Μαρούλας”

Το 1912, το θέατρο περνάει στα χέρια της Μαρίκας Κοτοπούλη και παίρνει το όνομά της. Μέχρι το 1936, που σταμάτησε να λειτουργεί, το θέατρο Κοτοπούλη ανέβασε παραστάσεις που γνώρισαν πρωτοφανή επιτυχία, με πρωταγωνιστές αρκετούς από τους πιο σημαντικούς έλληνες ηθοποιούς της εποχής 

Το αρχικό κτίριο που στέγασε το θέατρο Ομόνοια, αργότερα Κοτοπούλη. Πηγή: Παλιά Αθήνα (FB)

 

Το θέατρο όμως αυτό, συνδέεται με τα έντονα πολιτικά γεγονότα της εποχής, καθώς τα φιλοβασιλικά φρονήματα της Μαρίκας Κοτοπούλη στέκονται η αφορμή για να γνωρίσει τη βία και την καταστροφή από το μένος εξαγριωμένων βενιζελικών. Το 1936 το θέατρο ανακαινίζεται και μετατρέπεται σε κινηματογράφο, αρχικά με το όνομα “Κρόνος” και αργότερα έως το 1969, με το όνομα “Κοτοπούλη”. Ο κινηματογράφος κατεδαφίζεται το 1974 και μετά από μερικά χρόνια στο σημείο αυτό χτίζεται ξενοδοχείο

 

 

Η Ομόνοια στις αρχές του 20^ου αιώνα

Στις αρχές του 20ού αιώνα, η φωταγωγημένη, δενδροφυτεμένη και γεμάτη λουλούδια και ανθοπωλεία πλατεία Ομονοίας, έχει  μετεξελιχθεί σε ένα ζωντανό σημείο και κέντρο ψυχαγωγίας της πόλης, με καφενεία, σινεμά, θέατρα και ξενοδοχεία γύρω από αυτήν και αποτελεί σημείο συνάντησης της τότε κοσμικής Αθήνας. Ενώ στο κέντρο της πλατείας, πάνω σε μία εξέδρα, οι στρατιωτικές μπάντες διασκεδάζουν τους Αθηναίους με άριες από διάφορες όπερες

Άλλο ένα χαρακτηριστικό της πλατείας Ομονοίας είναι οι λούστροι. Ήταν νεαροί, με καταγωγή κυρίως από τη Μεγαλόπολη, που με τα κασελάκια τους στη γραμμή, γυάλιζαν τα παπούτσια των περαστικών. Όπως περιγράφει ο Ι. Κονδυλάκης στους "Άθλιους των Αθηνών" τους είχαν νοικιάσει οι γονείς τους σε "αρχηγούς", που τους έπαιρναν τις εισπράξεις από το γυάλισμα παπουτσιών, τους εξασφάλιζαν ένα πιάτο φαγητό και χώρο για ύπνο, ενώ τους επιστράτευαν ως κλακαδόρους στις προεκλογικές συγκεντρώσεις

 

Λούστροι, κουλουρτζήδες και τραμ με άλογα στην Πλατεία Ομονοίας (1898-1900)

 

Εκτός από την Ομόνοια, αυτή την εποχή, αναπτύσσεται παράλληλα και η πλατεία Συντάγματος. Η Ομόνοια, όμως, με τα μεγάλα ξενοδοχεία, τα καφενεία, τα εστιατόρια και τα θέατρα διατηρούσε ακόμη την πρωτοπορία, τη λάμψη και τη ζωηράδα της. Στην «[…] Ομόνοια βλέπεις κόσμον αεννάως σπεύδοντα, πολυάσχολον, πολυπράγμονα. Η πλατεία Συντάγματος είναι πλατεία τέρψεως, περιπάτου. Αυτή είναι η διαφορά των δύο πλατειών», έγραφε ο Γ.Π. Παρασκευόπουλος στο βιβλίο του “Ταξείδια ανά την Ελλάδα” το 1895

Το 1900, σύρριζα στα πεζοδρόμια της πλατείας, στρώνονται οι γραμμές του τραμ. Γράφει ο Κώστας Καιροφύλλας στα “Αθηναϊκά σημειώματα” : «[…] ένα γέρικο σαραβαλιασμένο τραμ ανοικτό, συρόμενον από δύο ακόμη πλέον γέρικα κοκκαλιάρικα άλογα, ανελάμβανεν φιλοτιμως την φροντίδα να μεταφέρει τους ταξιδιώτας από την Ομόνοιαν εις το Ζάππειον και τανάπαλιν».

Το 1901 η Αθήνα χωρίζεται σε 70 τμήματα και για το κάθε τμήμα αγοράζεται ένα κάρο για το μάζεμα των σκουπιδιών. Κατασκευάζονται επίσης ουρητήρια στις πιο κεντρικές πλατείες. Στην πλατεία Ομονοίας τα ουρητήρια ήταν υπόγεια

Το 1904 η Ομόνοια ηλεκτροφωτίζεται μαζί με την πλατεία Συντάγματος. Οι φοίνικες παραμένουν, ενώ τα πεύκα και τα κυπαρίσσια κόβονται και αντικαθίστανται από γκαζόν

Το 1908 τα ηλεκτροκίνητα τραμ αντικαθιστούν τα άλογα των ιπποτροχιόδρομων και η αφετηρία τους τοποθετείται στην Ομόνοια

 

Η πλατεία Ομονοίας το 1910

 

Η πλατεία Ομονοίας το 1914

 

Το φαρμακείο του Μπακάκου

Το 1917 ιδρύεται το εμβληματικό φαρμακείο του Μπακάκου, η αρχαιότερη επιχείρηση που λειτουργεί ακόμη στην πλατεία Ομονοίας. Ιδρυτές είναι ο χημικός Ανδρέας Σακαλής και ο  φαρμακοποιός Πέτρος Μπακάκος. Αρχικά στεγάζεται στην οδό Δώρου και αργότερα μεταφέρεται στο ισόγειο της οικίας Ανδρικίδη, στον αριθμό 1 της Αγ. Κωνσταντίνου.

Στο χαμηλοτάβανο πατάρι στο μεσοπάτωμα του φαρμακείου του Μπακάκου, συχνάζουν πολιτικοί της βενιζελικής παράταξης (μιας και ο ιδιοκτήτης ήταν βενιζελικός), αλλά και πολλοί άνθρωποι των γραμμάτων όπως ο Ζ. Παπαντωνίου, Αλ. Διομήδης, Μ. Μαλακάσης κ.ά.

 

Το φαρμακείο του Μπακάκου το 1928

 

Σιγά-σιγά, ο χώρος μπροστά από το φαρμακείο του Μπακάκου μετατρέπεται στο πιο συνηθισμένο μέρος για ραντεβού για τους επαρχιώτες που επισκέπτονται την πρωτεύουσα. Από αυτό το μέρος «πέρασε όλη η Ελλάδα», όπως ακούμε στο τραγούδι «Δέκα χρόνια στου Μπακάκου» σε στίχους του Θ. Γκόνη.

"Δέκα χρόνια στου Μπακάκου περιμένω για να ‘ρθεις, πέρασε όλη η ελλάδα και ακόμα να φανείς /  Δέκα χρόνια στου Μπακάκου περιμένω για να ‘ρθεις, δέκα χρόνια εδώ νυχτώνω με την ίδια προσευχή / Δέκα χρόνια εδώ νυχτώνω με την ίδια προσευχή, να σε φέρνανε οι σκάλες πριν απ' την καταστροφή

Σήμερα το φαρμακείο του Μπακάκου λειτουργεί στην οδό Αγ. Κωνσταντίνου 3.

Το καφενείο «Νέον»

Το 1920 ξεκινά τη λειτουργία του το καφενείο “Νέον”. Το αρχικό μεγαλοϊδεατικό του όνομα “Νέον Βυζάντιον” περικόπτεται σε «Νέον» μετά την Μικρασιατική Καταστροφή. Παρά τον πλούσιο, μέσα και έξω, κλασικιστικό του διάκοσμο, το “Νέον” είχε πελατεία κυρίως λαϊκή. Έτσι κι αλλιώς, κατά τη δεκαετία του 1920 το βάρος της κοινωνικής ζωής έχει αρχίσει να μετατοπίζεται προς την πλατεία Συντάγματος, ενώ ο χαρακτήρας της Ομόνοιας αρχίζει να γίνεται πιο λαϊκός. Ώσπου φτάνουμε στα μεταπολεμικά χρόνια και στο Νέον στεγάζεται η πιάτσα των οικοδόμων και των χτιστών

 

Το καφενείο Νέον (δεκαετία του 1920)

 

Εκτός όμως από τον κόσμο της "μαστοριάς", τακτικοί θαμώνες στο "ΝΕΟΝ" ήταν και άνθρωποι της τέχνης και της διανόησης, όπως ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Γιώργος Ιωάννου, ο Μιχάλης Κατσαρός και ο Γιάννης Τσαρούχης. Ο Τσαρούχης μάλιστα έχει απαθανατίσει το "ΝΕΟΝ" σε δυο ελαιογραφίες του που βρίσκονται σήμερα στην Εθνική Πινακοθήκη της Αθήνας: "Το καφενείο Νέον - ημέρα" (1956-66) και "Το καφενείο Νέον - βράδυ" (1965-66).

 

Το καφενείο Νέον (πίνακας του Γιάννη Τσαρούχη 1965-1966)

 

Αλλά και ο πεζογράφος Γιώργος Ιωάννου, γράφει για το "Νέον" στο βιβλίο του “Ομόνοια, 1980” : «Στην Ομόνοια, η σοβαρότερη και πιο παραδοσιακή ίσως ως προς την ιστορία της πλατείας γωνία είναι αυτή όπου βρίσκεται το Καφενείο Νέον. […] Το πλήθος και ο ορυμαγδός από το τάβλι, τις συζητήσεις και τις παραγγελίες που υπήρχε μέσα είναι για σήμερα κάτι αδιανόητο. Οι καλομαθημένοι σε καφενεία νεαροί επαρχιώτες, οι από τις νοικοκυρεμένες μεσαίες πόλεις καταγόμενοι, δεν ήθελαν να μπούνε στην κοιλιά του κήτους, αλλά κάθονταν στις έξω καρέκλες ή περίμεναν εκεί γύρω όρθιοι»

Πλέον, ο χώρος στεγάζει γνωστή αλυσίδα αρτοποιίας και ζαχαροπλαστικής, με αποτέλεσμα ο επισκέπτης να έχει ξανά τη δυνατότητα να θαυμάσει τον πλούσιο διάκοσμό του.

 

 

Η Ομόνοια του Μεσοπολέμου - Η κατασκευή του υπόγειου σιδηροδρομικού σταθμού και οι κολόνες με τις Μούσες

Στο Μεσοπόλεμο η μάχη μεταξύ της πλατείας Συντάγματος και της Ομόνοιας έχει πλέον κριθεί. Στο Σύνταγμα ανεβαίνουν οι αριστοκράτες και στην Ομόνοια η αστική και λαϊκή τάξη. 

 

Η πλατεία Ομονοίας (δεκαετία του ΄20) 

 

Το 1927 κόβονται οι φοίνικες της πλατείας και απομακρύνεται το γκαζόν, προκειμένου να κατασκευαστεί ο υπόγειος σταθμός του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου, τα εγκαίνια του οποίου γίνονται το 1930 από τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Από τότε και μετά η πλατεία αρχίζει να αποκτά περισσότερο εμπορικό χαρακτήρα και να αποτελεί το πιο αναγνωρίσιμο σημείο για τους κατοίκους της επαρχίας που επισκέπτονται την Αθήνα.

 

Οι κομμένοι φοίνικες το 1927. Πηγή: φωτογράφος Δημήτρης Γιάγκολος, Η Αθήνα μέσα από τον 19^ο αιώνα.

 

Για να εξαερίζεται ο υπόγειος σταθμός, τοποθετούνται περιμετρικά της πλατείας οκτώ μεγάλες κολόνες-αεραγωγοί, οι οποίες, με απόφαση του τότε δημάρχου της πόλης, Σπύρου Μερκούρη, διακοσμούνται με τα αγάλματα των εννιά Μουσών.

 

Οι κολόνες με τις 8 μούσες και τα περίπτερα στη βάση τους (1932)

 

Όμως, η ένατη Μούσα, που έμελλε να είναι η Καλλιόπη, περίσσευε. Αποφασίζεται λοιπόν να τοποθετηθεί στα υπόγεια του ηλεκτρικού σταθμού, δίπλα στα δημόσια ουρητήρια. Έτσι, όταν κάποιος ρωτούσε πού είναι τα ουρητήρια, έπαιρνε την απάντηση: «κάτω, δίπλα στην Καλλιόπη». Κάπως έτσι λοιπόν η προστάτιδα του έπους και της λυρικής ποίησης έγινε συνώνυμη της τουαλέτας στη φανταρίστικη αργκό

Οι μούσες αυτές, όμως, δεν έμελλε να μακροημερεύσουν. Οι περισσότεροι αθηναιογράφοι αναφέρουν ότι κανείς δεν συμπάθησε ποτέ τις μούσες και ότι οι Αθηναίοι υποστήριζαν πως η πλατεία έμοιαζε με τούρτα. Μάλιστα, ο γελοιογράφος Φωκίων Δημητριάδης αφιέρωσε τρία έργα του στις Μούσες: στο πρώτο η Ερατώ ξερνάει με όσα βλέπει, στο δεύτερο η Καλλιόπη μεταφέρεται στα υπόγεια δημόσια ουρητήρια για τη σωματική της ανάγκη, ενώ στο τρίτο μία από τις Μούσες, στραμμένη προς τα ουρητήρια, φωνάζει: «Καλλιόπη, έβγα έξω, περνάει ο Δήμαρχος!»

 

 

Ο εκδότης-διευθυντής της Καθημερινής, Γεώργιος Α. Βλάχος), πρωτοστάτησε στην εκστρατεία κατά των Μουσών με άρθρο του (Η Καθημερινή, 28 Σεπτεμβρίου 1936), στο οποίο υπέβαλε προτάσεις στον υπουργό-διοικητή Αθηνών-Πειραιώς Κώστα Γ. Κοτζιά, τον Κ.Κ., για τον “εξευρωπαϊσμό” της πλατείας:

«Η πλατεία της Ομονοίας είναι αίσχος ακαλαισθησίας και ρυπαρότητος. Οκτώ και όχι εννέα Μούσαι από μπετόν αρμέ την πολιορκούν στημέναι επάνω εις ισάριθμα καπνοπωλεία, εις το κέντρον της υπάρχουν μερικά ανθοπωλεία πτωχά και μικρά και γύρω-γύρω άρρυθμα, παλαιά, άλλα χαμηλά και άλλα υψηλά, σπίτια στεγάζουν ξενοδοχεία δευτέρας ποιότητος εις τα επάνω πατώματα, καφενεία και ζυθοπωλεία λαϊκά εις τα κάτω. Των καφενείων αυτών και των ζυθοπωλείων οι τέντες είναι παμπάλαια ράκη, οι στύλοι επί των οποίων στηρίζονται σωλήνες πτωχοί και αι επιγραφαί των, κατά το πλείστον, ξύλιναι, ακαλαίσθητοι, παλαιαί. Πλατεία πτωχής επαρχιακής πόλεως της Ευρώπης δεν έχει ποτέ τόσον χάλι. Εν τούτοις η πλατεία της Ομονοίας αποτελεί το Κέντρον των Αθηνών, είναι η μία από τας δύο μεγάλας πλατείας της πρωτευούσης και θα ημπορούσε μετά την πλατείαν του Συντάγματος, η οποία και αυτή πρέπει να αλλάξη όψιν, να γίνη μία ωραία πλατεία».

Τελικά, σε μία από τις διαδηλώσεις εναντίον του Μεταξά τον Αύγουστο του 1936, μία από τις μούσες πέφτει και τραυματίζει ανθρώπους. Τότε, οριστικοποιείται η απόφαση για την απόσυρσή τους και ταυτόχρονα διαμορφώνεται ολόκληρη η επιφάνεια της πλατείας. Στο κέντρο κατασκευάζεται η είσοδος-έξοδος του σταθμού και εκατέρωθεν αυτής, μικρά κτιστά ανθοπωλεία

 

Η είσοδος-έξοδος του σταθμού στο κέντρο της πλατείας. Πηγή: Παλιά Αθήνα.

 

Για την ιστορία αξίζει να αναφέρουμε ότι κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 τα γλυπτά κείτονταν στη μάντρα της Ηλεκτρικής Εταιρείας Μεταφορών, στην Κολοκυνθού, σε αποθήκη του Δήμου Αθηναίων. Εκείνη την εποχή παραχωρούνται από τον Δήμο Αθηναίων δύο Μούσες στη Θήβα, τέσσερις στην Καρδίτσα, μία στα Κατάπολα Αμοργού, ενώ η Εστία και η Δήμητρα καταλήγουν στις Καρυές Λακωνίας!

Κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής, διακόπτεται η λειτουργία του σταθμού του Ηλεκτρικού και ο χώρος μετατρέπεται σε αποθήκη. Στα χρόνια αυτά, η εικόνα της Ομόνοιας είναι μια μικρογραφία της εξαθλιωμένης Αθήνας.

Στις 12 Οκτωβρίου του 1944, οι τελευταίοι Γερμανοί εγκαταλείπουν την Αθήνα. Χιλιάδες κόσμο που πανηγυρίζει κατακλύζει την πλατεία, καθώς παρελαύνουν οι αντιστασιακές οργανώσεις. Δύο μήνες αργότερα αρχίζουν τα Δεκεμβριανά και η Ομόνοια γίνεται το σύνορο μεταξύ των αντιμαχόμενων πλευρών με τεράστιες συνέπειες. Η πλατεία γεμίζει οδοφράγματα και πολλά κτίρια καταστρέφονται.

 

Πολλές αντιστασιακές οργανώσεις έκρυβαν τον οπλισμό τους σε ξενοδοχεία.

Πηγή: Καθημερινά Νέα, 22.4.1944 (αρ.53). Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

 

Η μεταπολεμική Ομόνοια

Η μεταπολεμική Αθήνα αρχίζει να αποκτά όψη μεγαλούπολης. Η πλατεία Ομονοίας έχει χάσει πια την κοσμοπολίτικη φυσιογνωμία της και μετατρέπεται σταδιακά σε εμπορικό και συγκοινωνιακό κόμβο, καθώς επίσης και σε χώρο πολιτικών και προεκλογικών συναθροίσεων. Ωστόσο παραμένει ακόμη ζωντανή και ζωηρή και τόπος βραδινής διασκέδασης.

« … Σε κάθε γωνία εφτά καφενεία, καρέκλες με κόσμο γεμάτες και ταξί που ψαρεύουν πελάτες / Κομψοί και ωραίοι, πόλισμαν τροχαίοι, πέντ’ έξι παλιές μπυραρίες, καυγαδάκια στις αφετηρίες / Καμπαρέ και τζαζ μπαντ και μπελ φαμ, με ταμπέλες που λεν’ γουέλκαμ. Τι ρυθμός και ζωή και κοσμοσυρροή, μέρα – νύχτα και ως το πρωί» τραγουδά η Ρένα Βλαχοπούλου το 1954

  

Η πλατεία Ομονοίας το 1953 

 

Η πλατεία Ομονοίας το 1955 

 

Δυστυχώς, βρισκόμαστε στην εποχή της αντιπαροχής και της κατεδάφισης. Σιγά σιγά τα κτήρια της πλατείας γκρεμίζονται το ένα μετά το άλλο, δίνοντας τη θέση τους σε μοντέρνα και απρόσωπα κτίρια. Στο μεταξύ, στο υπόγειο της πλατείας, αρχίζει να λειτουργεί και μια δεύτερη πλατεία με καταστήματα

Οι μεταμορφώσεις της πλατείας Ομονοίας όμως δεν τελειώνουν ποτέ. Βρισκόμαστε στα 1957 και ήδη έχει δρομολογηθεί μια νέα μεταμόρφωσή της. Τα λόγια του Γιώργη Βισδάκη από το μακρινό 1957 ακούγονται σαν να λέγονται τώρα: «Η Ομόνοια, φίλε μου, είναι μια πλατεία ιστορική και ταλαιπωρημένη. Κάθε λίγο και λιγάκι αλλάζει μορφή. Έζησα κοντά της έξι ολόκληρες δεκαετηρίδες και δεν θα είναι υπερβολή αν σας πω, πως την είδα έξι φορές με νέα εμφάνιση, σαν κοκέτα γυναίκα, που δεν μένει ευχαριστημένη ποτέ με ό,τι φορά. Αυτή την εντύπωση μου έδινε πάντα η αγαπημένη πλατεία.

[…] Δεν ξέρω πώς θα παρουσιασθεί ύστερα από μερικούς μήνες, όμως επιτρέψτε μου, σαν παλιός Αθηναίος να μου αρέσει η Ομόνοια του 1890 με τα δέντρα, την μαρμάρινη εξέδρα, τους αμαξάδες της, τον Μουρούζη και τον βασιλιά Γεώργιο. Εμείς οι γέροι, βλέπεις, είμαστε αδιόρθωτοι – χωρίς να είμαστε κι εχθροί της προόδου. Το παρελθόν όμως έχει κάτι από την ψυχή μας, κάτι από τη νεότητά μας» από το Ανθολόγιο της Αθήνας: Βιβλίο πρώτο: Γειτονιές. Λόφοι. Δρόμοι / Τάκη Δ. Ψαράκη. Αθήνα: Νέα Σύνορα-Α. Α. Λιβάνη, 1990

 

 

Οι εσωτερικοί μετανάστες

Μαζί με τις μεταμορφώσεις της πλατείας, πορεύεται και η σταδιακή παρακμή της. Η αποψίλωση από δένδρα και χώρους πρασίνου, οι εσωτερικοί μετανάστες που συρρέουν κατά χιλιάδες στην Αθήνα, οι εργάτες που μαζεύονται εκεί από νωρίς το πρωί για  αναζήτηση μεροκάματου, αλλά και το έντονο κυκλοφοριακό πρόβλημα με τα αυτοκίνητα και τις αφετηρίες των μέσων μεταφοράς, αλλοιώνουν όχι μόνο τον ψυχαγωγικό αλλά και τον μεσοαστικό χαρακτήρα της πλατείας

Από την άλλη μεριά, αρχίζει να ανθεί ένα νέο είδος καφενείων που αντικατοπτρίζει πλήρως την αλλαγή στη σύνθεση του κοινωνικού ιστού που επήλθε στην Αθήνα: τα μεταπολεμικά χρόνια: Γύρω από την Ομόνοια ανοίγουν και ανθούν καφενεία με ονόματα, όπως “Ήπειρος”, “Κρήτη” ή “Ρούμελη”, τα οποία λειτουργούν σαν φάροι και νησίδες ασφαλείας και προστασίας για τους μεταπολεμικούς εσωτερικούς μετανάστες, εξυπηρετώντας όχι μόνο νοσταλγικούς σκοπούς, αλλά και καθημερινές πρακτικές ανάγκες, όπως την επικοινωνία με το χωριό, την αναζήτηση εργασίας, αλλά και προξενιά.

 

Ο θρυλικός Έλατος

Ο Έλατος ήταν το πρώτο μαγαζί με δημοτική μουσική στην Αθήνα. Άνοιξε το 1918 και έγινε ένα φημισμένο κέντρο διασκέδασης που η φήμη του έφτανε μέχρι τους Έλληνες ομογενείς της διασποράς

Ο Έλατος βρισκόταν στην πλατεία Λαυρίου, δυο βήματα από την Ομόνοια, 3ης Σεπτεμβρίου 16.Οι πρώτοι που τον έμαθαν ήταν οι εργάτες των μεταλλείων, που έπαιρναν το τρένο από τον σταθμό της πλατείας Λαυρίου. Όταν επέστρεφαν από το Λαύριο, σταματούσαν στον Έλατο για μεζέ και κρασί μετά την κούραση της δουλειάς. Το ίδιο και οι εργάτες που γύριζαν από τον Πειραιά με τον  σιδηρόδρομο Αθηνών-Πειραιώς.

 

 

Ο Έλατος έγινε αμέσως το αγαπημένο στέκι των επαρχιωτών που είχαν έρθει στην Αθήνα για μια καλύτερη τύχη και νοσταλγούσαν το χωριό και τα ακούσματά του. Η τσίκνα από τα ψητά, το κρασί, τα τραγούδια, τα γνώριμα μουσικά όργανα, ο παραδοσιακός χορός τους θύμιζαν χαρούμενες στιγμές από πανηγύρια και γιορτές στις ιδιαίτερες πατρίδες τους. “Κόσμος και κοσμάκης έχει κλάψει στον Έλατο”, είχε πει χαρακτηριστικά σε μια συνέντευξη  κάποιος από τους σερβιτόρους.

Το μαγαζί άνοιγε από νωρίς και είχε τιμές ψητοπωλείου. Μέχρι το 1970 οι μουσικοί και οι τραγουδιστές δεν πληρώνονταν από το μαγαζί, αλλά από τους πελάτες που ζητούσαν παραγγελιές. Η σειρά του χορού τηρούταν αυστηρά, ώστε να μη δημιουργούνται παρεξηγήσεις και καυγάδες. Για τρεις κυρίως λόγους ξέσπαγε καβγάς: αν κάποιος με απανωτές παραγγελιές εμπόδιζε τους άλλους να κάνουν τις δικές τους, αν πήγαινε να χορέψει την παραγγελιά κάποιου άλλου ή αν πείραζε συνοδευόμενη γυναίκα. Σπάνια πήγαινε γυναίκα ασυνόδευτη στον Έλατο.

 

Η μία ταμπέλα στο πάλκο γράφει «Οι παραγγελίες εις τα όργανα πληρώνονται παρά των πελατών».

Η άλλη ταμπέλα γράφει «Η σειρά του χορού δίδεται από τη διεύθυνση»

Η εποχή της μεγάλης ακμής του Έλατου ήταν οι δεκαετίες του ’60 και του ’70 

Στον Έλατο ακούγονταν τραγούδια της Ρούμελης, της Ηπείρου και του Μοριά. Από το πάλκο του πέρασαν μεγάλα ονόματα μουσικών και τραγουδιστών, όπως η Ρόζα Εσκενάζι, η Φιλιώ Πυργάκη,  η Σοφία Κολλητήρη, ο Βασίλης Σαλέας, ο Γιώργος Μάγκας, ο Μάκης Χριστοδουλόπουλος, ο Αλέκος Κιτσάκης και πολλοί άλλοι

Μαζί με την παρακμή της Ομόνοιας, ήρθε αναπόφευκτα και το τέλος του Έλατου, ο οποίος έκλεισε οριστικά το 2007.

 

 

Το συντριβάνι της Ομόνοιας

Το 1958 διεξάγεται διαγωνισμός για την ανάπλαση της πλατείας, τον οποίο κερδίζουν ο γλύπτης Γιώργος Ζογγολόπουλος και ο αρχιτέκτονας Κώστας Μπίτσιος. Η πλατεία μεταμορφώνεται ξανά και το 1959 αποκτά τα “σιντριβάνια της Ομόνοιας”, τα οποία γίνονται τοπόσημο της πόλης και σημείο συνάντησης των οπαδών για βουτιές και πανηγυρισμούς μετά από νίκες των ομάδων τους.

Τα πεζοδρόμια μεγαλώνουν αισθητά και πληθαίνουν τα καταστήματα στο υπόγειο, όπου κατεβαίνουν πλέον κυλιόμενες σκάλες. Η πλατεία γίνεται ο κατ’ εξοχήν τόπος συνάντησης των επαρχιωτών που συνηθίζουν να δίνουν το ραντεβού τους στη γωνία του φαρμακείου Μπακάκου

 

Τα σιντριβάνια της Ομόνοιας (1959). Πηγή: Η Αθήνα από τον 19^ο αιώνα.

 

Τα σιντριβάνια της Ομόνοιας (δεκαετία του '60)

 

Τα σιντριβάνια της Ομόνοιας (1960)

 

Τα σιντριβάνια της Ομόνοιας (1969)

 

Η αρχή της παρακμής

Μπορεί η Ομόνοια να έχανε σιγά σιγά την κοσμικότητά της, όμως τη δεκαετία του ‘60 και του ‘70 καταγράφει τη μεγαλύτερη εμπορική άνθησή της, διαθέτοντας πολλά εμπορικά καταστήματα, τα πρώτα πολυκαταστήματα “Μινιόν”, “Λαμπρόπουλος” και “Κατράτζος”. Και βέβαια, ακόμη ανθούν κέντρα διασκέδασης, καφετέριες και εστιατόρια.

Αλλά και η βραδινή ζωή της είναι ακόμη έντονη. Τέλη δεκαετίας ’70 και αρχές δεκαετίας ’80, η περιοχή της Ομόνοιας σφύζει από ζωή και από μουσική. Μόνο που έχει αλλάξει εντελώς η κοινωνική σύνθεση των θαμώνων. Πάνω στην πλατεία και στους γύρω δρόμους, μικρά και μεγάλα μαγαζιά είναι ανοιχτά όλη μέρα, με χιλιάδες κασέτες αραδιασμένες πάνω σε μεγάλους πάγκους στα πεζοδρόμια και στο εσωτερικό των καταστημάτων. Εκεί, βρίσκουν οι επαρχιώτες που έχουν οριστικά εγκατασταθεί στις συνοικίες της πόλης,  όλες τις φίρμες από τα πανηγύρια και τις μικρές δισκογραφικές εταιρίες της Ομόνοιας. Και στην ίδια περιοχή, μέχρι την πλατεία Βάθη και το Μεταξουργείο τα κέντρα διασκέδασης που έχουν απομείνει είναι τα περίφημα “κλαρίνα”» (“Ζίτσα”, “Έλατος”, “Ήπειρος αγάπη μου”, “Αγρίμια” κ.ά.), που στα πάλκα τους τα βράδια παίζουν οι καλύτεροι μουσικοί και τραγουδιστές του είδους.

Και αυτά τα μαγαζιά όμως σιγά-σιγά θα εκλείψουν. Οι επόμενες γενιές των εσωτερικών μεταναστών αστικοποιούνται και τα στέκια αυτά δεν τους λένε τίποτα πια. Νέα στέκια σε νέες περιοχές δημιουργούνται και η Ομόνοια οδεύει προς την παρακμή. Μια διαδικασία που δε γίνεται ποτέ αυτόματα, τα ανήσυχα και παρατηρητικά μυαλά όμως τη διαβλέπουν. Ένα από αυτά, του συγγραφέα Γιάννης Ιωάννου, διαβλέπει το τέλος της Ομόνοιας μέσα από  το βιβλίο του “Ομόνοια 1980”

«Κουβεντιάζοντας για την Ομόνοια τίθεται συνήθως το θέμα των ορίων της, μια και το όνομά της δεν σημαίνει μόνο την πλατεία αλλά όλη την εφαπτόμενη γύρω της περιοχή, που ζώνει με δυο και τρία ζωνάρια τον περιώνυμο χώρο.(...) Τι τα θέλεις όμως; Ομόνοια είναι κυρίως η πλατεία, όλα τα άλλα υπάρχουν μονάχα χάρη σ' αυτήν, όχι μονάχα στ' όνομά της αλλά και στην έλξη της».

Ο θάνατος της Ομόνοιας θα σημάνει από τη στιγμή που θα κλείσουν και τα υπόλοιπα καφενεία, ιδίως τα ισόγεια. Γιατί αυτό, το ισόγειο, είναι το καλό καφενείο, που επιτελεί τη λειτουργία του ως στέκι. Κιόλας τα μαγαζιά αυτά έχουν υποστεί στις μέρες μας ένα πλήγμα – δεν διανυκτερεύει κανένα τους. Η διοίκηση, που για ιδανικό της πάντοτε, κάτω από όλα τα καθεστώτα, έχει το "ησυχία, τάξις και ασφάλεια", ενώ στην πραγματικότητα μόνο για τη δική της ησυχία τη νοιάζει, έκλεισε τα καφενεία τα διανυκτερεύοντα και τώρα για ένα τρίωρο περίπου, από τις 2 τη νύχτα ως τις 5 τα ξημερώματα, επικρατεί στα πεζοδρόμιά της, ανάμεσα στις τάξεις των αστέγων της, θλίψις και κατήφεια και έλεγχοι και εξακριβώσεις και κυνηγητό μερικές φορές».

Και πραγματικά. Ενώ την ημέρα η Ομόνοια είναι ένα πολυσύχναστο και πολύβουο κέντρο διερχομένων, το βράδυ μετατρέπεται σε στέκι περιθωριακών και απόκληρων κάθε είδους. Πόρνες, τοξικομανείς, έμποροι ναρκωτικών, άστεγοι και πεινασμένοι πλαισιώνουν αυτό το πάλαι ποτέ κοσμικό μέρος. Στους παραπάνω έρχονται να προστεθούν από τη δεκαετία του ’90 και άλλοι απόκληροι, οι αλλοδαποί πρόσφυγες-μετανάστες

Το 1988, μέσα στο σιντριβάνι της πλατείας, τοποθετείται ο "Δρομέας" του Κώστα Βαρώτσου, ο οποίος παραμένει εκεί έως το 1993, καθώς όταν ξεκινούν οι εργασίες για την κατασκευή του μετρό, μεταφέρεται στην πλατεία της Μεγάλης του Γένους Σχολής, επί της οδού Βασιλίσσης Σοφίας, απέναντι από το ξενοδοχείο Χίλτον και την Εθνική Πινακοθήκη

.

 

Το 1992 ξεκινούν οι εργασίες για το μετρό της Αθήνας, οι οποίες θα μετατρέψουν μέχρι το 2003, οπότε εγκαινιάζεται ο σταθμός, την Ομόνοια σε ένα απέραντο εργοτάξιο, απομονώνοντας την πλατεία από τον κόσμο.

Η πλατεία τελικά γίνεται παραλληλόγραμμη, οι κυκλοφοριακές συνθήκες αλλάζουν και αποκαθίστανται οι όψεις των κτηρίων που την περιβάλλουν. Στη νέα πλατεία τοποθετείται το 2001, ανατολικά της Πλατείας μεταξύ των οδών Πανεπιστημίου και Σταδίου, ο «Πεντάκυκλος» του Γιώργου Ζογγολόπουλου, μία σταυροειδής κατασκευή ύψους 15 μέτρων με πέντε κύκλους από ανοξείδωτο χάλυβα.

 

 

Λίγο πριν από τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, επιχειρείται μία ακόμα ανάπλαση της Ομόνοιας, αλλά το αισθητικό της αποτέλεσμα είναι μάλλον άχαρο και προκαλεί αντιδράσεις.

Η τελευταία μεταμόρφωση της πλατείας γίνεται τον Μάιο του 2020 σε μια προσπάθεια να πάψει να είναι ένας γκρίζος συγκοινωνιακός κόμβος, αλλά ένα αγαπημένο σημείο συνάντησης των Αθηναίων και των επισκεπτών της πόλης. Η πλατεία Ομονοίας αποκτά πάλι συντριβάνι, ενώ τραπεζοκαθίσματα καταστημάτων κάνουν δειλά δειλά την εμφάνισή τους.

Στα εγκαίνια είναι παρών ο πρώην δήμαρχος Αθηναίων Κώστας Μπακογιάννης, ο οποίος σημειώνει πως «η Ομόνοια είναι ένα κομμάτι του ψηφιδωτού που δημιουργεί ο Μεγάλος Περίπατος» . Μεγάλα λόγια ενός μικρού δημάρχου, ο οποίος είδε τελικά τον Μεγάλο Περίπατο να πηγαίνει περίπατο και λογαριασμό δεν έδωσε σε κανέναν. 

Όσο για την πλατεία της Ομόνοιας; Τα μεγάλα λόγια δεν αρκούν. Ούτε οι προθέσεις. Ούτε καν οι ικανότητες των αρχιτεκτόνων - σχεδιαστών. Γιατί μπορεί η τελευταία επέμβαση στην πλατεία της Ομόνοιας να δημιούργησε την αίσθηση της ανάπτυξης και να άνοιξαν καινούργια εστιατόρια, καφέ και πολυτελή ξενοδοχεία, αλλά αυτό είναι μόνο η βιτρίνα. Πίσω από τη βιτρίνα, λίγα μέτρα πιο πέρα, εξαθλιωμένοι, άστεγοι, πεινασμένοι, τοξικομανείς κοιμούνται κατάχαμα, ψάχνουν στα σκουπίδια ή και παίρνουν τη δόση τους φόρα παρτίδα. Γιατί την τύχη μιας περιοχής την καθορίζουν οι ίδιοι οι άνθρωποί της. Γιατί η ανάπτυξη μιας περιοχής προϋποθέτει την ευημερία των κατοίκων της. Γιατί η ιστορία μιας πλατείας είναι η ιστορία των ανθρώπων της

 

Η Ομόνοια σήμερα

 

 

Ποια κτίρια έχουν διασωθεί

Παρά την καταστροφική περίοδο της μπουλντόζας και της κατεδάφισης, μερικά πολύ όμορφα κτίρια κατάφεραν να διασωθούν μεταφέροντας εικόνες του παλαιού και χαμένου μεγαλείου της πλατείας

Ένα απ’ αυτά είναι το Μέγαρο Καυταντζόγλου, στη συμβολή των οδών Πανεπιστημίου 68 και Πατησίων. Χτίστηκε στις αρχές του 20ού αιώνα και στους ορόφους του λειτούργησε το ξενοδοχείο "Βικτώρια", το οποίο το 1929 μετονομάστηκε σε "Εξέλσιορ". Στο ισόγειό του λειτούργησε το καφενείο “των Γερόντων” ή των “Ευ Φρονούντων” και το  ζαχαροπλαστείο του Μπερνίτσα. Σήμερα το ακίνητο ανήκει στην Εθνική Τράπεζα

 

 

Ακολουθούν τα "δίδυμα" ξενοδοχεία «Μέγας Αλέξανδρος» (Αθηνάς 69 & πλ. Ομονοίας) και «Μπάγκειον» (Αθηνάς 64 & πλ. Ομονοίας) που χτίστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1880 και θεωρούνται αντιπροσωπευτικά έργα του Ερνέστου Τσίλλερ, ενώ στο ισόγειο του “Μπάγκειον” στεγάστηκε το ομώνυμο καφενείο

 

 

Απέναντι από τα δίδυμα ξενοδοχεία (πλ. Ομονοίας και οδού Δώρου), υπάρχει ένα νεοκλασικό, διατηρητέο, κτίριο της δεκαετίας του 1860, το οποίο στέγασε το ξενοδοχείο "Κάρλτον" και στο ισόγειό του το ιστορικό καφενείο "Νέον"

 

 

Δίπλα στο Νέον βρίσκεται το τριώροφο Μέγαρο Βογιατζίδη (3ης Σεπτεμβρίου 2 & πλ. Ομονοίας) που χτίστηκε το 1875. Το ισόγειο του κτηρίου είχε στεγάσει αρχικά το καφενείο Χαραμή ενώ αργότερα το  καφενείο Ζαχαράτου-Καπερώνη. Τέλος, κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου λειτουργούσε το εστιατόριο "Ελλάς" , το οποίο επέζησε και μετά τον πόλεμο

 

 Πηγές

http://www.elia.org.gr/research-tools/hotels/streets/omonia/

https://www.athensvoice.gr/life/life-in-athens/699615/i-plateia-omonoias-kai-i-istoria-tis/

https://www.efsyn.gr/arheio/mnimeia-tis-polis/41370_i-plateia-me-ta-ennia-prosopa

https://www.lifo.gr/now/athens/h-plateia-omonoias-sto-perasma-ton-hronon-oi-kalyteres-kai-pio-spanies-fotografies

https://www.lifo.gr/now/athens/stin-omonoia-syhnazoyn-ypopsiasmena-kormia?fbclid=IwY2xjawHNRdBleHRuA2FlbQIxMAABHaRsz63CqoKZnuitltBxAs508v7PtDfJspbQpJNi5p_zrO9G9WXUPo0t8Q_aem_DnlquqkG9Wl9juhWH5xo8Q

https://slpress.gr/politismos/oi-moyses-tis-omonoias-mia-istoria-ellinikoy-rave-xilone/

https://www.ertnews.gr/eidiseis/mono-sto-ertgr/i-istoria-tis-omonoias-mesa-ston-chrono/?fbclid=IwY2xjawHNRzNleHRuA2FlbQIxMAABHRUb3dKya56G9WWWoc89ov9A9PDEP9VSCLdAJl0hsiWI334jZPLkVnGsXw_aem_AL_LRNz0TuHuaF2KqdOg6Q

https://popaganda.gr/art/sto-xenodochio-bagkion-akomi-ke-tichi-lene-istories/

https://edromos.gr/otan-h-omonoia-eixe-th-mousikh-ths/?amp&fbclid=IwY2xjawHNRopleHRuA2FlbQIxMAABHT_cXgzhkLm9xFmYn9uIEdcsmMwUOCuox0eoQDUOgRMX91saFnwXlyl4fw_aem_Fo_iaf7yoI42gLd9SimzaQ

https://www.dnews.gr/eidhseis/ellada/400909/i-omonoia-ton-antitheseon-psaxnei-na-vrei-kati-apo-tin-lampsi-ton-proigoymenon-dekaetion-eikones?fbclid=IwY2xjawHNRCpleHRuA2FlbQIxMAABHTibJiGJ7uBRbflgR43cBkVapV9E7vfrA6sujl6AbLc0OARPtbXJpEEReQ_aem_oFZpNR8puaE12ou6OpT-Vw

https://anemourion.blogspot.com/2017/09/19.html

http://atheofobos2.blogspot.com/2014/12/h.html

http://atheofobos2.blogspot.com/2014/11/blog-post_24.html

https://www.periou.gr/leni-zachari-ta-matomena-iouniana-18-20-iouniou-1863-enas-schedon-agnostos-emfylios/

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%86%CE%B5%CE%BD%CE%B5%CE%AF%CE%BF_%CE%9D%CE%95%CE%9F%CE%9D

https://mikros-romios.gr/%cf%84%cf%81%ce%ac%cf%80%ce%bf%cf%85%ce%bb%ce%b1-%ce%bc%ce%b5-%ce%b1%ce%af%ce%bc%ce%b1-%cf%83%cf%84%ce%b7%ce%bd-%cf%80%cf%81%ce%ac%cf%83%ce%b9%ce%bd%ce%b7-%cf%84%cf%83%cf%8c%cf%87%ce%b1-%ce%bf/?fbclid=IwY2xjawHJBKpleHRuA2FlbQIxMAABHQ49hL--jxlYH7oNHczmboiDCMkLiAXCZRkZeJjsfEaj78QBtXloq-77kw_aem_ZVrl0uj4ubVmU6IcVyI5jg

https://omadaasty.blogspot.com/2013/06/normal-0-false-false-false_8.html

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CF%81%CE%B1%CE%BC%CE%BC%CE%AE_%CE%97%CE%BB%CE%B5%CE%BA%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%8D_(%CE%9C%CE%B5%CF%84%CF%81%CF%8C_%CE%91%CE%B8%CE%AE%CE%BD%CE%B1%CF%82)

https://paliaathina.com/gr/pages/184/i-plateia-Omonoias-tin-romantiki-epoxi-.html

https://paliaathina.com/gr/pages/185/i-plateia-Omonoias-stin-belle-%C3%A9poque-.html

https://paliaathina.com/gr/pages/183/i-plateia-Omonoias-ta-xronia-toy-Othwna.html

https://tetysolou.wordpress.com/2018/03/01/%CE%BF-%CE%AD%CE%BB%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%82-%CE%BF-%CE%BE%CE%B1%CE%BA%CE%BF%CF%85%CF%83%CF%84%CF%8C%CF%82/

 https://www.facebook.com/photo.php?fbid=181889741823395&id=149801415032228&set=a.176243685721334&locale=el_GR