Τι να περιμένουμε όταν ένα ρέμα ή ένα ποτάμι καναλοποιείται μερικώς ή πλήρως; Ένα ελληνικό παράδειγμα. Η τραγική διευθέτηση στον Νέστο ποταμό το 1952 με τις καταστροφικές συνέπειες της, κατέστησε  τάση στην Ελλάδα, ήδη από τη δεκαετία του 1990, αυτά που ίσχυαν τότε και ισχύουν ακόμα στον λεγόμενο "πολιτισμένο κόσμο". Η επαναφυσικοποίηση ρεμάτων και ποταμών που είχαν γνωρίσει την ανθρώπινη παρέμβαση και καναλοποιήθηκαν μερικά ή συνολικά, είναι πια επιβεβλημένη. Στο εξωτερικό γνωρίζουν πως η επανάληψη των λαθών που έγιναν 70 ή 100 χρόνια πριν, πρέπει να αποφεύγεται. Στην Ελλάδα υπάρχει μεν η τάση εδώ και 30 χρόνια αλλά κάποιοι άλλοι λόγοι ωθούν εξουσίες, κυβερνητικές ή τοπικές να υπονομεύουν τον τόπο και να μας καθιστούν αποσυνάγωγους των σύγχρονων αντιλήψεων.  

Καναλοποίηση -  Η ελληνική εμπειρία - Η τραγική περίπτωση του Νέστου - Τι προτείνει η διεθνής επιστημονική κοινότητα και εμπειρία

Κηφισός, Μοσχάτο. Καναλοποιημένο και "Ημιϋπογειοποιημένο", ποτάμι 2010 - (πηγή:ΚΗΦΙ-SOS) 

Καναλοποίηση είναι η πρακτική της ευθυγράμμισης των οχθών ενός ποταμού, κατασκευάζοντας αναχώματα, τοιχώματα, επιχωματώσεις ή ακόμα μεγαλώνοντας το βάθος και το πλάτος του. Έτσι θεωρητικά μεγαλώνει η ικανότητα του ποταμού να συγκρατεί το περίσσιο νερό της πλημμύρας. 

Μια άλλη πρακτική που χρησιμοποιείται είναι η καθοδήγηση των ποταμών σε κάποια συγκεκριμένη κατεύθυνση, ώστε, καθώς περνούν μέσα από τις πόλεις, να δίνεται η δυνατότητα κατασκευής δρόμων και πάρκων στις όχθες τους, χωρίς να υπάρχει φόβος καταστροφής τους εξ αιτίας του ποταμού.  Το ίδιο γίνεται και εκεί που για κάποιον λόγο, συνήθως οικονομικό, περιορίζεται το πλάτος της οριοθέτησης δεξιά και αριστερά της όχθης, για να νομιμοποιηθούν χρήσεις που με τη φυσική οριοθέτηση θα απαγορεύονταν. Αν για παράδειγμα υπάρχει ένα κτίσμα στα 30 μέτρα από την βαθιά γραμμή του ρέματος και η γραμμή της οριοθέτησης βρίσκεται στα 50 μέτρα από την ίδια γραμμή, το κτίσμα είναι παράνομο. Αν το ρέμα διευθετηθεί με σκληρά υλικά και η οριοθέτηση της διευθετημένης κοίτης μετακινηθεί στα 20 μέτρα από την βαθιά γραμμή, το κτίσμα είναι εκτός οριοθετημένης κοίτης άρα  νόμιμο. Νόμιμο αλλά αποδεδειγμένα πια, ουδόλως ασφαλές.

Τα καναλοποιημένα ποτάμια πετυχαίνουν το σκοπό για τον οποίο έχουν κατασκευαστεί μόνο σε περιορισμένο μήκος της διαδρομής τους. Τις περισσότερες φορές δημιουργούν νέα και μεγαλύτερα προβλήματα. Όπως όταν υπερχειλίζουν από ροή που τρέχει στο κανάλι με πολλαπλάσια ταχύτητα από αυτή που είχε όταν έτρεχε μέσα σε φυσική κοίτη. Και αυτό είναι κανόνας αφού στη φυσική κοίτη υπήρχε βλάστηση που ανέκοπτε την ταχύτητα ενώ στο κανάλι δεν υπάρχει κανένας ανασχετικός παράγοντας. Η ορμή λοιπόν του νερού δεν ανακόπτεται και η ποσότητα δεν μειώνεται αφού δεν υπάρχει κατείσδυση στο έδαφος και τον υδροφόρο ορίζοντα. Έτσι στα κατάντη τα προβλήματα πλημμυρών αντί να μειωθούν σε ένταση και εμφανίσεις όπως είναι ο ισχυρισμός, αυτά διογκώνονται περαιτέρω..

Ένα άλλο, αλλά από τα πιο μεγάλα προβλήματα (ειδικά σε καιρούς κλιματικής κρίσης)  είναι ότι με τη μετατροπή ρεμάτων και ποταμών σε κανάλια, μειώνονται τα φυσικά καταφύγια ζωντανών οργανισμών μέσα στο ποτάμι, ή στις όχθες του, μειώνοντας έτσι την ποικιλία των οργανισμών που ζουν σ’ αυτό. Μειώνεται δηλαδή η βιοποικιλότητα. Ταυτόχρονα μειώνεται η δυνατότητα αυτοκαθαρισμού του νερού (Karen Arms, 1994).

Η ομοιομορφία της διατομής του καναλιού που προκύπτει και η επιβεβλημένη τακτική διακοπή του νερού για λόγους συντήρησης και καθαρισμού των καναλοποιημένων ποταμών είναι πρόσθετες αιτίες για την εξαφάνιση των τοπικών ειδών. Η δομή της καναλοποιημένης κοίτης και το περιβάλλον μέσα στον πρώην ή τον εναπομείναντα ποταμό, μεταβάλλονται δραματικά. Επίσης οι παρακάμψεις και οι διάφορες συνοδές  εγκαταστάσεις κάνουν  τα κανάλια (τα καναλοποιημένα ποτάμια και ρέματα) πιο ρηχά, πιο ομοιόμορφα σε βάθος, πιο στερεά και αδιαπέραστα σε υπόστρωμα. Παράλληλα με τις τεχνικές παρεμβάσεις, η απουσία αιχμής πλημμυρών επηρεάζει έως αφανισμού πληθυσμούς ψαριών που αναπαράγονται στην εκβολή και χρειάζονται μία κανονικότητα στον πλημμυρισμό της, με δυσμενείς επιπτώσεις και στην αλιεία. Αυτά -για ανεξήγητους λόγους- δεν αναφέρονται στη σχετική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων για το έργο της διευθέτησης του Μεγάλου Ρέματος. Αναφέρονται μόνο "πρόσκαιρες επιπτώσεις από την αύξηση της θολότητας στη φάση κατασκευής..... 

Με τη δημιουργία φραγμάτων, επιχωματώσεων, όπως το προτεινόμενο φράγμα στην περιοχή Πετρέζα, πάνω στον ρου του Μεγάλου Ρέματος,  η πλημμύρα απλά αναβάλλεται ή μετατοπίζεται προς τα κατάντη του ποταμού, με μεγαλύτερη ισχύ αυτή τη φορά, προκαλώντας μεγαλύτερα προβλήματα εκεί όπου δεν έχει ληφθεί η απαραίτητη μέριμνα. Όταν πλημμυρίζει το ποτάμι, μειώνεται η ορμή του. Όταν όμως το αναγκάζουμε να παραμείνει σε κάποια στενά όρια, τα νερά του επιταχύνονται, μεγαλώνει η ορμή του ποταμού και ξεσπά κάπου αλλού στο κατάντη και στην εκβολή του. Για την περίπτωση του εγκιβωτισμού του Μεγάλου Ρέματος, το αναμενόμενο ξέσπασμα προβλέπεται να αφορά την περιοχή της Ραφήνας

Μεγάλο Ρέμα Ραφήνας, εκβολή μετά τα τελευταία έργα εγκιβωτισμού μικρού μέρους της πριν από μερικές δεκαετίες.

Το ελληνικό παράδειγμα, από το 1952

Το 1952 έγιναν αντιπλημμυρικά και εγγειοβελτιωτικά έργα στην κοίτη του πεδινού Νέστου, που είχαν ως αποτέλεσμα τη συντόμευση της διαδρομής του και τις μεγαλύτερες κλίσεις (επιτάχυνση της ροής). Ταυτόχρονα εκχερσώθηκε το παραποτάμιο δάσος Κοτζά Ορμάν στο Δέλτα του ποταμού. Το νερό πια θα κατέβαινε ανενόχλητο προς τη θάλασσα, με μεγαλύτερη ορμή και επιπλέον δεν υπήρχε ο ανασχετικός παράγοντας, ο ρυθμιστής (buffer) του παραποτάμιου δάσους, το οποίο θα συγκρατούσε νερό και θα υποστήριζε την διήθηση και κατείσδυση του προς τον υδροφόρο ορίζοντα.

Τα αντιπλημμυρικά στο Δέλτα του Νέστου απέδωσαν 180.000 πλημμυρισμένα στρέματα το 2018 και το 2019

Πριν την ανθρώπινη επέμβαση – Τα πεδία εκτόνωσης του ποταμού

Στην πεδινή περιοχή κατάντη της λεκάνης απορροής, όπου οι κλίσεις του εδάφους είναι μικρές, η κεντρική κοίτη διακλαδιζόταν σε πολλούς βραχίονες, και όταν ο ποταμός πλημμύριζε, τα νερά του απλώνονταν στο Δέλτα, τροφοδοτώντας τα υπόγεια νερά και δημιουργώντας έλη. Είχε δημιουργηθεί έτσι ένας εκτεταμένος υγροβιότοπος με ιδιότυπη χλωρίδα και πανίδα. Τα υλικά του ποταμού που έφταναν στο Δέλτα, επέκτειναν συμμετρικά και ομοιόμορφα τις ακτές προς το εσωτερικό της θάλασσας. Η έκταση του δέλτα αυξανόταν και υπερυψωνόταν, ενώ οι αποθέσεις υλικών είχαν αρχίσει να εισέρχονται και στην περιοχή της λεκάνης απορροής.

Μετά τα έργα διευθέτησης

Με τα έργα διευθέτησης (τα εγγειοβελτιωτικά του πεδινού τμήματος) τα νερά δεν προλάβαιναν πλέον να διεισδύσουν και να διηθηθούν στο έδαφος, λόγω της μικρότερης εσωτερικής επιφάνειας της κοίτης και της μεγαλύτερης ταχύτητας. Το αποτέλεσμα ήταν να πέσει η στάθμη του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα σ’ όλη την περιοχή, με επιπτώσεις στη φυσική βλάστησή της.

Πριν τη διευθέτηση, το 70% των φερτών υλικών παρέμεναν στην επιφάνεια του εδάφους του Δέλτα, και μόνο το πιο λεπτόκοκκο υλικό, (περίπου το 30% του συνόλου), εισερχόταν στη θάλασσα. Αυτή η ποσότητα, λόγω της ύπαρξης πολλών κλάδων του ποταμού (βραχιόνων), διασπειρόταν σε όλο το μήκος της ακτής του δέλτα, με αποτέλεσμα το φαινόμενο της πρόσχωσης να εξελίσσεται ομοιόμορφα.

Με την κατασκευή των έργων όμως, πάνω από το 80% των υλικών, χονδρών και λεπτών, εκφορτίζεται ταχύτατα και διασπείρεται στη θάλασσα, ενώ τα υπόλοιπα αποτίθενται στη θέση εκβολής της νέας κοίτης του ποταμού. Συνέπεια όλων αυτών είναι, στη θέση εκβολής της νέας κοίτης να εξελίσσεται ταχύτατα ένα νέο Δέλτα, που προωθείται περίπου 80m/έτος μέσα στη θάλασσα. Τα αιωρούμενα υλικά που εκχύνονται, εξαπλώνονται με τον κυματισμό και τα ρεύματα προς τις γύρω ακτές. Τα υλικά φτάνουν ακόμη και μέχρι το λιμάνι της Κεραμωτής της Καβάλας σε απόσταση 18-20 χιλιομέτρων από την εκβολή. Αυτά τα στερεά που εξαπλώνονται ακόμα και 20 χιλιόμετρα μακριά (για τον Νέστο μιλάμε) κατασκευάζουν προσχώσεις ταχύτατα. Ταυτόχρονα η νέα κοίτη του ποταμού προσχώνεται το ίδιο γρήγορα από αποθέσεις, μειώνεται το βάθος της και η περιοχή κινδυνεύει τώρα από περισσότερες και ισχυρότερες πλημμύρες.

Σήμερα επιδιώκεται (εδώ και 20 χρόνια και αυτό είναι απαράδεκτο) η αναδημιουργία της παλαιάς κατάστασης και ο επανασχηματισμός πολλών φυσικών βραχιόνων – φυσικών διακλαδώσεων στο Δέλτα.

Με λίγα λόγια, το παράδειγμα του Νέστου αποτελεί λόγο αποτροπής της επανάληψης του ίδιου λάθους στο Μεγάλο Ρέμα Ραφήνας, έστω και σε μικρότερη κλίμακα. Βέβαια στην περίπτωση του Μεγάλου Ρέματος δεν έχουμε παρέμβαση μόνο στο πεδινό τμήμα αλλά στο σύνολο του και αυτό μας προδιαθέτει για μεγαλύτερη ακόμα κλίμακα των δυσμενών επιπτώσεων της παρέμβασης Επίσης, η εμμονή στο λάθος, αποδεικνύει περίτρανα πως αφού υπάρχει ελληνική εμπειρία για τις αρνητικές επιπτώσεις της καναλοποίησης ποταμών και ρεμάτων, οι λόγοι που ωθούν προς την κατεύθυνση της υλοποίησης αυτού του εγκληματικού έργου δεν έχουν σχέση με την αντιπλημμυρική προστασία, δεν έχουν επιστημονικό έρεισμα αλλά ούτε και κάποιο υποστηρικτικό παράδειγμα. Φοβόμαστε πως η εγκληματική επιλογή γίνεται προς εξυπηρέτηση οικονομικών και μόνο συμφερόντων, όπως άλλωστε ανάφερε και ο νομικός, ειδικευμένος στο περιβαλλοντικό Δίκαιο και καθηγητής στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Γ, Μπάλιας στις 23/4/2023 στη σχετική του ομιλία  σε εκδήλωση με θέμα τις παρεμβάσεις αυτές.

Η τοποθέτηση του κ. Μπάλια στις 23/4/2023. Αξιοσημείωτο είναι το τέλος της τοποθέτησης του

Ποια είναι τα διαχειριστικά μέτρα που λαμβάνονται σήμερα στο εξωτερικό για την αποκατάσταση των ρεμάτων και ποταμών που έχουν υποστεί τεχνικές επεμβάσεις

Όπως αναφέρει η σχετική διεθνής βιβλιογραφία (Brookes, 1998, 1989) οι απαραίτητες παρεμβάσεις σε ποταμούς των οποίων οι κοίτες τροποποιήθηκαν στο παρελθόν με αποξήρανση, αφαίρεση εμποδίων και άλλα σχέδια καναλοποίησης, αποσκοπούν στην έμμεση μεταβολή της ροής. Για το σκοπό αυτό, γίνονται τεχνικές τροποποιήσεις του ποταμού έχοντας ως οδηγό γεωμορφολογικές και οικολογικές αρχές, ώστε το σχέδιο της κοίτης να γίνει όσο το δυνατόν περισσότερο φυσικό και να δημιουργηθεί μια ποικιλία μικρο-βιοτόπων.

Μεγάλο Ρέμα Ραφήνας - Φυσικό πλημμυρικό πεδίο. Οι βιότοποι υπάρχουν. Αν τους εξαφανίσουμε δεν θα μπορέσουμε να τους ανασυστήσουμε, τουλάχιστον σε ορίζοντα ανθρώπινης ζωής

Τα ίδια, αλλά με περισσότερες λεπτομέρειες και με πιο οικείο στο κοινό, τρόπο μεταφέρει και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Oklahoma Dr. Jason Vogel, ειδικός στη φυσική αποκατάσταση και διαχείριση ρεμάτων και ποταμών. Ο Dr. Jason Vogel μάλιστα είχε ασχοληθεί με την περίπτωση του Μεγάλου Ρέματος Ραφήνας και είχε σκοπό να το εντάξει σε ακαδημαϊκό πρόγραμμα για τους φοιτητές του. Μία συνοπτική παρουσίαση από τον Dr. J. Vogel υπάρχει με ελληνικούς υπότιτλους εδώ

 Για την απαραίτητη δημιουργία ποικιλίας μικρο-βιοτόπων που θα προωθήσουν την επαναφυσικοποίηση διευθετημένων ρεμάτων και ποταμών ο Wesche 1985 μας λέει πως είναι απαραίτητος ένας αριθμός φυσικών δομών σχεδιασμένων να βελτιώσουν τα ενδιαιτήματα των ψαριών και των εντόμων με τα οποία τρέφονται τα ψάρια. Η καθοδηγητική αρχή όλων αυτών των προσπαθειών είναι να μεταβάλουμε τα ποτάμια ενδιαιτήματα με τέτοιο τρόπο, ώστε να μη ξεφύγουν κατά το δυνατόν από τις λειτουργίες ενός φυσικού ρέματος, και αυτές οι προσπάθειες συνήθως έχουν ως αποτέλεσμα την αύξηση της βιοποικιλότητας. Αυτό είναι εφικτό με την προϋπόθεση της φυσικής αποκατάστασης των ρεμάτων και των ποταμών όπως περιγράφεται από τον Vogel και αναφέραμε στην προηγούμενη παράγραφο

Από όλον τον πλανήτη έρχεται το μήνυμα πως αυτό που πάει να γίνει στο Μεγάλο Ρέμα είναι ένα εγκληματικό λάθος. Η λογική και η σύνεση επιβάλλουν την αναστολή όλων των εργασιών και την επανεξέταση των απαιτούμενων επεμβάσεων υπό το πρίσμα της διεθνού εμπειρίας και πρακτικής, όπως έχουν διαμορφωθεί με τα σημερινά δεδομένα και όχι με αντιλήψεις του 1952 ή ακόμα και του 1980 για την πάντα τελευταία στη διαχείριση και τα περιβαλλοντικά ζητήματα, Ελλάδα

Πηγές:

-Κωτούλας Δ., αρθρογραφία 1991 Καθηγητής τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος

-Wesche, T.A. 1985. Stream channel modifications and reclamation structures to enhance fish habitat. Από το  J.A. Gore (ed.) The Restoration of Rivers and Streams. Butterworth Publishers, Boston MA

-Jason Vogel:  Natural Streams Restoration (Oklahoma State University 2010 ελληνικός υποτιτλισμός ΚΠΑΜΡ)

-Δημοσιεύματα σε εφημερίδες