Από ένα άρθρο του inexarchia.gr αποφασίσαμε να εγκαινιάσουμε μια νέα στήλη που θα έχει να κάνει με την αρχιτεκτονική των κτιρίων της Αθήνας. Γιατί την Αθήνα την αγαπάμε και γιατί κάποτε προσπάθησε να αποκτήσει ταυτότητα. Τελικά, δεν τα κατάφερε, νίκησαν η φτήνια, η αμάθεια και ο νεοπλουτισμός. Παρ’ όλα αυτά, αν τριγυρίσει κανείς στους δρόμους της Αθήνας θα δει ακόμη αρχιτεκτονικά διαμάντια να λάμπουν, σε πείσμα της εγκατάλειψης και της αδιαφορίας. Αρκεί να έχει κανείς ανοιχτά τα μάτια του. Και να έχει διαβάσει άρθρα όπως αυτό, που προσεγγίζουν το θέμα ολιστικά.

Η πολυκατοικία στη συμβολή των οδών Κοδριγκτώνος 46 και Φυλής, είναι ένα δείγμα του μοντέρνου κινήματος της δεκαετίας του ’30 σε μια περιοχή που λίγα χρόνια πριν ήταν εξοχή και έμελλε σ’ αυτήν , την τρίτη δεκαετία του 20ου αιώνα, να απλωθεί ένα κομμάτι του νέου αστικού κόσμου, φέρνοντας θέατρα, κέντρα διασκέδασης, κινηματογράφους.

Δεκαετία του ‘30, Αθήνα. Μία πόλη σε μετάβαση. Μία πόλη που προσπαθεί να γίνει μεγαλούπολη, με το βλέμμα στην Εσπερία, ακολουθώντας με τόλμη στην αρχιτεκτονική, τη διεθνή πρωτοπορία του μοντέρνου κινήματος. Η πολυκατοικία του Νικόλαου Κοτζαμάνη δεν είναι το πρώτο κτήριο του μοντέρνου κινήματος που κατασκευάζεται στην περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα. Η κομβική του θέση όμως και η περίοπτη γωνία του είναι σημείο αναφοράς.

“Η Αθήνα! Ποτέ του δεν την είχε φανταστεί τόσο πλατειά, τόσο μεγάλη. Μοιάζει σαν εφηβική ύπαρξη που ξαφνικά κι αναπάντεχα ξεπέταξε την κρυμμένη άνθισή της. Η μενεδεξένια πολιτεία*”. H Αθήνα, πράγματι το 1937 είναι μια πόλη σε μετάβαση. Προσπαθεί να γίνει μεγαλούπολη με το βλέμμα στην Εσπερία ακολουθώντας με τόλμη στην αρχιτεκτονική, τη διεθνή πρωτοπορία του μοντέρνου κινήματος. Η πρωτοπορία αυτή, αφού φιλτραριστεί μέσα από τις ιδιαίτερες τοπικές συνθήκες και προτιμήσεις, θα της προσδώσει τελικά κοσμοπολίτικη δυναμική με μια αίσθηση οικουμενικότητας, ως ένα από τα κέντρα του μοντερνισμού στη Μεσόγειο, ισάξιο με αυτό της Λευκής Πόλης στο Τελ Αβιβ**.

Στην εκπνοή λοιπόν του 1936 εκδίδεται η άδεια κατασκευής της πολυκατοικίας στη συμβολή των οδών Κοδριγκτώνος 46 και Φυλής, στο σημείο ακριβώς που 70 χρόνια πριν από τότε, έφτανε το βόρειο όριο του σχεδίου πόλης Αθηνών. Σε εκείνη την αλλοτινή εξοχή θα απλωθεί πια στην τρίτη δεκαετία του 20ου αιώνα ένα κομμάτι του νέου αστικού κόσμου, φέρνοντας κοντά του θέατρα, κέντρα διασκέδασης, κινηματογράφους. Και βέβαια, δίπλα στα απλά σπίτια και τα αριστοτεχνικά νεοκλασικά, η νέα εποχή θα αφήσει αδιαπραγμάτευτα το αποτύπωμά της κυρίως με τις μοντέρνες πολυκατοικίες των υψηλών προδιαγραφών για ανέσεις και υγιεινή.

Τη μελέτη της πενταώροφης πολυκατοικίας, λίγα μόλις μέτρα μακριά από τη σχεδόν νεόδμητη τότε και μεγαλύτερη ως σήμερα εκκλησία της Αθήνας, τον Άγιο Παντελεήμονα, αναλαμβάνει ο Νικόλαος Κοτζαμάνης, ο οποίος σχεδιάζει ένα κτήριο με λιτές όψεις με μπεζ artificial και αθόρυβες λεπτομέρειες: κλιμακούμενοι όγκοι, στενά και επίπεδα παράθυρα στην όψη επί της Φυλής, ενδιαφέρουσες γεωμετρικές σχέσεις στο τρίπτυχο έρκερ-ανοίγματα-εξώστες, μπετονένια πέργκολα από σύστημα κυκλικών υποστυλωμάτων και δοκών σε όλη την έκταση του ρετιρέ αλλά και του δώματος πιο πάνω.

Ένα κτήριο στο οποίο άλλωστε ξεχωρίζει το αγαπημένο θέμα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, η εκπληκτικά στρογγυλεμένη γωνία- σαν τρίτη όψη- με τριμερή παράθυρα ήδη από τη στάθμη του ημιυπογείου. Ο Κοτζαμάνης την κατασκευάζει σε πλήρη κατακορύφωση, για να ενώσει τα επίπεδα των δύο διαφορετικών στη μορφολογία τους όψεων. Με τον τρόπο αυτό τονίζει σε όλο το κτήριο τις καθαρές γεωμετρικές φόρμες με επίκεντρο φυσικά τον συνεχή εξώστη που διατρέχει την καμπύλη γωνία στον τυπικό όροφο και στον οποίο βγαίνει κανείς από μια ιδιαίτερα στενή μπαλκονόπορτα στα έρκερ.

Η σφυρήλατη πόρτα της εισόδου πλαισιώνεται από μαρμάρινο θύρωμα, όπως και εκείνη που σχεδιάζει ο ίδιος στην πολυκατοικία στην οδό Χέυδεν 12 ένα χρόνο νωρίτερα, αλλά και εκείνες στις μοντέρνες πολυκατοικίες στους αριθμούς 58 και 60 στην Κοδριγκτώνος, όλες μικρά πορτρέτα της Aρ Ντεκώ.

Η πολυκατοικία του Κοτζαμάνη δεν είναι το πρώτο κτήριο του μοντέρνου κινήματος που κατασκευάζεται στην περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα. Η κομβική του θέση όμως και η περίοπτη γωνία του είναι σημείο αναφοράς. Άλλωστε, οι συνοικίες Αχαρνών/Αγίου Παντελεήμονα και Φυλής που αρχίζουν οικοδομούνται σιγά σιγά από τη δεκαετία του ‘20, τη δεκαετία του ‘30 γεμίζουν με μεγάλα διώροφα και τριώροφα Bauhaus σπίτια - στην οδό Φυλής μάλιστα η εναλλαγή τους με τα νεοκλασικά μοιάζει με κινηματογραφικό σκηνικό- και λιγότερες αλλά εντυπωσιακές πολυκατοικίες.

Και όλα αυτά μαζί, τα νεοκλασικά, οι μονοκατοικίες, οι διπλοκατοικίες και οι πολυκατοικίες του μοντερνισμού και κυρίως οι άνθρωποι που ζουν σε αυτά, που δουλεύουν σε αυτά, συνθέτουν μια μοναδική ιστορική πολυτυπία, που ανάλογη δεν υπάρχει στην Αθήνα, μια πολυτυπία που θα διατηρηθεί και αλλά και θα ενισχυθεί μέχρι και τη δεύτερη μεταπολεμική δεκαετία.

Τότε, όλα αρχίζουν να αλλάζουν. Η δαιμονοποίηση των συνθηκών ζωής οδηγεί τους περισσότερους -και μάλιστα ευπορότερους- κατοίκους της περιοχής να την εγκαταλείψουν, αφήνοντας ένα κενό στον αστικό χώρο, που θα καλύψει από το 1990 η εγκατάσταση μεταναστών. Στο τέλος ωστόσο, της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα, και ενώ οι βασικές, οι πραγματικές αιτίες της υποβάθμισης ολόκληρης της συνοικίας του Αγίου Παντελεήμονα εξακολουθούν να υπάρχουν, αυτή τελικά συσχετίζεται με τους μετανάστες κατοίκους, στους οποίους άκριτα και εν πολλοίς αυθαίρετα αποδίδεται κάθε μορφής εγκληματικότητα. Η συνοικία χαρακτηρίζεται «επικίνδυνη», το διαφορετικό πολιτισμικό στοιχείο, ο «ξένος», ερμηνεύεται ως κοινωνική απειλή και δημιουργούνται ιδιότυπες ομάδες ντόπιων κατοίκων, που με ακροδεξιό λόγο και αυτοδικία στρέφονται εναντίον του.

Για ακόμα φορά η περιοχή -και οι άνθρωποί της- περιθωριοποιείται και απαξιώνεται. Η ιστορική της πολυτυπία αλλά και αυτό το μοναδικό της μεταίχμιο από το παρελθόν στο κάθε παρόν, εξαφανίζεται και σήμερα απομένει ένα συνονθύλευμα εικόνων από μια εποχή του παρελθόντος που αν μη τι άλλο, επιβάλλεται πια επί της ουσίας να αναγεννηθεί πολυεπίπεδα, χωρίς να περιορίζεται σε εικονοπλαστικές προσεγγίσεις.

*Το 1937 εκδίδεται για πρώτη φορά Η Μενεξεδένια Πολιτεία του Άγγελου Τερζάκη.

**Το 2003 η Λευκή Πόλη του Τελ Αβίβ εγγράφεται στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.

Πηγή: https://www.inexarchia.gr/story/think/arhitektoniko-afieroma-monterno-kinima-agios-panteleimonas-fylis

έρευνα/κείμενο: Σοφία Σταυριανοπούλου / φωτογραφίες: George Fiorakis - advart