Ο Σταυρός του Νότου είναι ο μικρότερος από τους 88 αστερισμούς και ο γνωστότερος από τους αστερισμούς του νότιου ημισφαίριου της ουράνιας σφαίρας. Σήμερα, είναι ορατός σε γεωγραφικά πλάτη νοτιότερα του βόρειου 25ου παράλληλου (δηλαδή, από την νότια Αίγυπτο και νοτιότερα). Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν οι πρώτοι που τον είχαν καταγράψει ως μέρος του αστερισμού του Κενταύρου καθώς τότε ήταν ακόμα ορατός από τον ελλαδικό χώρο. Λόγω της μετάπτωσης του άξονα της Γης όμως, ο Σταυρός του Νότου εμφανιζόταν όλο και χαμηλότερα στον νυχτερινό ορίζοντα μέχρι που το 400 μ.Χ. περίπου, χάθηκε και ξεχάστηκε, μέχρι που ανακαλύφθηκε και πάλι κατά την Εποχή των Ανακαλύψεων. 

Για πρώτη φορά καταγράφηκε ως ξεχωριστός αστερισμός το 1603, από τον Ολλανδό θαλασσοπόρο Φρέντερικ ντε Χούτμαν. Από τότε, και μέχρι την εποχή των ηλεκτρονικών ναυτιλιακών βοηθημάτων, ο Σταυρός του Νότου, ήταν ένας πολύτιμος “σύμμαχος” για τους θαλασσοπόρους που ταξίδευαν στους νότιους ωκεανούς και τους βοηθούσε να βρουν τον Νότο.

Στο βόρειο ημισφαίριο μπορούμε εύκολα να βρούμε τον Βορρά με τον Πολικό Αστέρα, λόγω του ότι βρίσκεται σχεδόν πάνω από τον Βόρειο Πόλο. Στο νότιο ημισφαίριο όμως, δεν υπάρχει κάποιο αντίστοιχο αστέρι πάνω από το Νότιο Πόλο. Ο Σταυρός του Νότου όμως, μπορεί να μας βοηθήσει, καθώς τα τέσσερα από τα πέντε αστέρια σχηματίζουν έναν νοητό σταυρό. Παίρνοντας την απόσταση μεταξύ των δύο αστέρων που σχηματίζουν τον μακρύτερο άξονα του σταυρού και εκτείνοντας την κατά 4,5 φορές προς την κατεύθυνση του μακρύτερου σκέλους του σταυρού, βρίσκουμε τον Νότο. Οι δύο φωτεινότεροι αστέρες του Κενταύρου, ο α και ο β, που βρίσκονται αριστερά από τον Σταυρό του Νότου, “λειτουργούν” ως ένα βοήθημα καθώς η χαρακτηριστική τους παρουσία μας βοηθά να βρούμε ευκολότερα τόσο τον αστερισμό, όσο και τον νότο. Για τον λόγο αυτό, ονομάζονται και ως Δείκτες. 

Μπορεί οι αρχαίοι Έλληνες να τον γνώριζαν και οι Ευρωπαίοι της Αναγέννησης να τον έμαθαν μέσω των μεγάλων θαλασσοπόρων, οι σύγχρονοι όμως Έλληνες τον έμαθαν – ίσως χωρίς να γνωρίζουν τι πραγματικά είναι - μέσα από την ποίηση του Νίκου Καββαδία και ιδιαίτερα μέσα από τη μελοποίηση σειράς ποιημάτων του από το Θάνο Μικρούτσικο.

Για το «Σταυρό του Νότου» μιλάμε, ένα από τα σημεία αναφοράς της ελληνικής δισκογραφίας, εκεί όπου ο Θάνος Μικρούτσικος, κόντρα στις δυσοίωνες προβλέψεις, τόλμησε να μελοποιήσει τον ποιητή της θάλασσας και της ζωής, τον Νίκο Καββαδία. Τα 8 από τα 11 τραγούδια του δίσκου τα ερμήνευσε ο Γιάννης Κούτρας, δύο από αυτά ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου, ενώ το ομώνυμο τραγούδι «Σταυρός του Νότου» ερμήνευσε η Αιμιλία Σαρρή. Ο δίσκος κυκλοφόρησε το 1979 από τη LYRA και ακολούθησαν δύο εκδόσεις ακόμη, οι «Γραμμές των οριζόντων» (1991) και η ζωντανή ηχογράφηση του «Σταυρού του Νότου» στο Μέγαρο Μουσικής (2005) που δεν αποτελούν απλώς διαφορετικές ενορχηστρώσεις αλλά νέες επεξεργασίες και νέα έργα.

O Θάνος Μικρούτσικος αφηγείται για το πώς γεννήθηκε ο «Σταυρός του Νότου» : «Το 1977 ο σπουδαίος παραγωγός κινηματογράφου και εφοπλιστής Γιώργος Παπαλιός έκανε την παραγωγή του σίριαλ «Πορεία 090», με τη σκηνοθεσία του Τάσου Ψαρρά. […] Μου ζήτησαν να γράψω μουσική και τους πρότεινα να γράψω και ορισμένα τραγούδια μελοποιώντας ποιήματα του Νίκου Καββαδία. Συμφώνησαν και έγραψα επτά τραγούδια για τη σειρά. Αυτά τα τραγούδια τα μελοποίησα σε επτά νύχτες – όχι διαδοχικές». […] Τα τραγούδια ακούγονται κάθε εβδομάδα στο σίριαλ, αλλά δεν κάνουν κάποια ιδιαίτερη αίσθηση».

O Πατσιφάς (ιδιοκτήτης της εταιρίας Lyra), αν και δέχτηκε να ηχογραφηθούν τα τραγούδια αυτά μαζί με άλλα τέσσερα που δεν ακούστηκαν στη σειρά, δεν πίστεψε αρχικά στο δίσκο. «Σε αγαπάω πολύ και σε πιστεύω, αλλά αυτόν τον δίσκο θεώρησέ τον ως ένα δώρο από μένα. Δεν πρόκειται να πουλήσει ούτε χίλια αντίτυπα!», είχε πει στον Θάνο Μικρούτσικο κατά την πρώτη ακρόαση του δίσκου. Αλλά και οι κριτικές με τις οποίες έγινε αρχικά δεκτός ο δίσκος ήταν ολοκληρωτικά αρνητικές. Τελικά, βέβαια, όλοι αυτοί διαψεύστηκαν πανηγυρικά. Ο Σταυρός του Νότου, μέσα σε λίγους μήνες είχε πουλήσει 50.000 αντίτυπα ενώ μέχρι σήμερα υπολογίζεται ότι έχει πουλήσει συνολικά (μαζί με τις δύο επανεκδόσεις) πάνω από 2 εκατ. αντίτυπα.

Ο ίδιος ο Θάνος Μικρούτσικος είχε δώσει τη δική του εξήγηση για την τεράστια απήχηση του Σταυρού του Νότου. Αυτό που είχε προκαλέσει τις πρώτες κακές κριτικές σύμφωνα με το Θάνο Μικρούτσικο, δηλαδή η επιλογή του Καββαδία που δεν τον θεωρούσαν σπουδαίο ποιητή, αυτή ακριβώς τελικά ήταν και η αιτία της μεγάλης επιτυχίας του δίσκου.

«Αποκαλύφθηκε με τη μελοποίηση η καββαδική φιλοσοφία», υποστηρίζει ο Μικρούτσικος. «Για μένα ο Καββαδίας δεν είναι ο ποιητής της θάλασσας και των ναυτικών  - αυτά τα χρησιμοποίησε σχεδόν προσχηματικά -, αλλά ένας ποιητής που μίλησε για την ελευθερία, για την αξία της ανατροπής, για τη δύναμη της ζωής χωρίς συμβάσεις. Αυτά τα επίπεδα προσπάθησα να αναδείξω με τη μελοποίησή μου, και φαίνεται πως δικαιώθηκα, αν αναλογιστούμε πως αυτά τα τραγούδια έγιναν πολύ αγαπητά, κυρίως στη νεολαία, και πως έχουν ήδη περάσει σε μια τρίτη γενιά»

«Θα το πω, απλά: τι είπε ο Καββαδίας; “Λυπήσου αυτούς που δεν ονειρεύονται”. Τι λέει στους νέους; “Πιάστε το αδύνατο!” . Ας θυμηθούμε τον στίχο «Χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία». Επιλέγει, δε, τον καρχαρία, αφού είναι ό, τι πιο ανθεκτικό στο ζωικό βασίλειο. Αδυνατείς να τα βάλεις μαζί του. Κι όμως…»

https://greatnavigatorscom.wordpress.com/2019/04/21/%CE%BF-%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%85%CF%81%CF%8C%CF%82-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BD%CF%8C%CF%84%CE%BF%CF%85/

https://www.alfavita.gr/koinonia/308219_o-stayros-toy-notoy-o-diskos-poy-simadepse-genies

https://www.thetoc.gr/politismos/article/thanos-mikroutsikos-i-istoria-tou-staurou-tou-notou-video

https://www.iefimerida.gr/stories/thanos-mikroytsikos-istoria-toy-stayroy-toy-notoy

Πίνακας της Δώρα Πασαλόγλου “Μαραμπού” 

Μουσική: Θάνος Μικρούτσικος / Στίχοι: Νίκος Καββαδίας / Ερμηνεία: Γιάννης Κούτρας

Χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία.
Παίξε στον άνεμο τη γλώσσα σου και πέρνα
Αλλού σε λέγανε Γιουδήθ, εδώ Μαρία
Το φίδι σκίζεται στο βράχο με τη σμέρνα.

Από παιδί βιαζόμουνα μα τώρα πάω καλιά μου.
Μια τσιμινιέρα με όρισε στον κόσμο και σφυρίζει.
Το χέρι σου, που χάιδεψε τα λιγοστά μαλλιά μου,
για μια στιγμή αν με λύγισε σήμερα δε με ορίζει.

Το μετζαρόλι ράγισε και το τεσσαροχάλι.
Την τάβλα πάρε, τζόβενο, να ξαναπάμε αρόδο.
Ποιος σκύλας γιος μας μούτζωσε κι έχουμε τέτοιο χάλι,
που γέροι και μικρά παιδιά μας πήραν στο κορόιδο;

Βαμμένη. Να σε φέγγει κόκκινο φανάρι.
Γιομάτη φύκια και ροδάνθη αμφίβια Μοίρα.
Καβάλαγες ασέλωτο με δίχως χαλινάρι,
πρώτη φορά σε μια σπηλιά στην Αλταμίρα

Σαλτάρει ο γλάρος το δελφίνι να στραβώσει.
Τι με κοιτάς; Θα σου θυμίσω εγώ πού μ’ είδες;
Στην άμμο πάνω σ’ είχα ανάστροφα ζαβώσει
τη νύχτα που θεμέλιωναν τις Πυραμίδες

Το τείχος περπατήσαμε μαζί το Σινικό.
Κοντά σου ναύτες απ’ την Ουρ πρωτόσκαρο εβιδώναν.
Ανάμεσα σε ολόγυμνα σπαθιά στο Γρανικό
έχυνες λάδι στις βαθιές πληγές του Μακεδόνα.

Βαμμένη. Να σε φέγγει φως αρρωστημένο.
Διψάς χρυσάφι. Πάρε, ψάξε, μέτρα.
Εδώ κοντά σου χρόνια ασάλευτος να μένω
ως να μου γίνεις, Μοίρα, Θάνατος και Πέτρα