Με αφορμή την επιθυμία για δημιουργία μιας λίστας με τραγούδια από τα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας, ταξιδέψαμε στο χώρο και στο χρόνο και μέσα από τη Μουσική συναντηθήκαμε με την Ιστορία, τη Γεωγραφία, την Πολιτική και την Κοινωνιολογία. Και έτσι, χωρίς να έχει πάει ποτέ το σώμα σ’ αυτά τα μέρη, πήγε το μυαλό και η καρδιά μας και ίσως να έφτασαν και πιο μακριά από εκεί που φτάνουν οι οργανωμένες εκδρομές των tour operators.

Ας επιστρέψουμε όμως στο θέμα μας γιατί, μέχρι να φτάσουμε στη λίστα, έχουμε να πούμε πολλά. Τα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας συγκεντρώνονται σε δύο κεντρικούς πυρήνες, στην Απουλία και την Καλαβρία, με εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά από γεωφυσική και οικονομική άποψη, σε απόσταση 600 χλμ. μεταξύ τους, χωρίς κάποια εμπορική ή πολιτιστική ανταλλαγή. Το μόνο κοινό τους είναι το εντυπωσιακό φαινόμενο της χρήσης μιας ελληνικής διαλέκτου που έχει επιβιώσει επί εκατοντάδες ή χιλιάδες χρόνια στην περιοχή. Πιο συγκεκριμένα, τα ελληνόφωνα χωριά εντοπίζονται στη μεν Απουλία, στην περιοχή του Salento (Grecia Salentina), κοντά στην πόλη Lecce, ενώ στην Καλαβρία, στο νότιο τμήμα της στην περιοχή Bovesia.

Στην Καλαβρία, οι ελληνόφωνοι πληθυσμοί ζουν κυρίως στα χωριά της Μπόβα Σουπεριόρε, Μπόβα Μαρίνα, Ροκκαφόρτε ντελ Γκρέκο, Κονδοφούρι, Παλίτσι, Γκαλλιτσιανό, Ρογκούντι και Μέλιτο ντι Πόρτο Σάλβο. Η ελληνική διάλεκτος που ομιλείται στην Καλαβρία, ονομάζεται γκρεκάνικα (grecanica). Η περιοχή αυτή είναι μια από τις πιο φτωχές της Ευρώπης. Η καλλιεργήσιμη γη είναι λιγοστή και οι κάτοικοι ασχολούνται πε­ρισ­σό­τε­ρο με την κτη­νο­τρο­φί­α ενώ, βέβαια, ο πληθυσμός μειώνεται συνεχώς λόγω της εσωτερικής μετανάστευσης προς τα αστικά κέ­ντρα.

Στην περιοχή της Απουλίας, οι ελληνόφωνοι πληθυσμοί ζουν κυρίως στα χωριά της Καλημέρα, Μαρτιγκνιάνο, Μαρτάνο, Στερνατία, Ζολλίνο, Κοριλιάνο ντ'Οτραντο, Σολέτο, Μελπινιάνο και Καστρινιάνο ντέι Γκρέκι, αν και φαίνεται πως σε κάποια από τα χωριά αυτά, η γλώσσα εξαφανίζεται. Η ελληνική διάλεκτος που ομιλείται εκεί, ονομάζεται γκρίκο (grico) και δεν είναι ίδια με τα γκρεκάνικα. Η περιοχή αυτή είναι πιο πλούσια από την Καλαβρία. Παράγει κα­πνό, κρα­σί και λά­δι, ενώ υπάρ­χουν λί­γες βιο­τε­χνί­ες και μι­κρά ερ­γο­στά­σια χει­ρο­τε­χνί­ας και κε­ρα­μο­ποι­ί­ας.

Εκτός από τις δύο ελληνικές διαλέκτους, τόσο στο Σαλέντο όσο και στην Καλαβρία, χρησιμοποιείται και μία άλλη διάλεκτος, η ρομανική, η dialetto, κατά την τοπική ορολογία. Η ρομανική διάλεκτος προέρχεται από τη λατινική γλώσσα, αλλά είναι διακριτή από την επίσημη ιταλική. Αξίζει να σημειώσουμε πως στις ίδιες περιοχές που μιλιούνται τα γκρεκάνικα καθώς και στη Σικελία, ζουν και αλβανόφωνοι πληθυσμοί που μιλούν τη γλώσσα αρμπερές. Οι αλβανόφωνοι αυτοί πληθυσμοί προέρχονται από αλβανικούς πληθυσμούς που μετανάστευσαν στις ιταλικές ακτές κατά την ύστερη Βυζαντινή περίοδο αλλά και κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Ένα μεγάλο , δε, μέρος αυτών των Αλβανών μεταναστών προέρχονταν από την Πελοπόννησο, όπου ζούσαν πάνω από δύο αιώνες

Η προέλευση των grico

Ας επιστρέψουμε όμως στην ελληνική διάλεκτο. Σχετικά με την προέλευσή της υπάρχουν βασικές θεωρίες σχετικά με την προέλευσή της:

α) Η θεωρία του Μορόζι (1870) και άλλων Ιταλών γλωσσολόγων (κυρίως του Ορόντσο Παρλανγκέλι), σύμφωνα με την οποία η Κατω-ιταλική διάλεκτος προέρχεται από τη γλώσσα των Βυζαντινών εποίκων που εγκαταστάθηκαν στη νότια Ιταλία τον 9ο αιώνα

β) Η θεωρία του Γερμανού γλωσσολόγου Γκέρχαρντ Ρολφς και Ελλήνων γλωσσολόγων (Χατζιδάκι, Καρατζά, Καραναστάση, Τσοπανάκη, Μηνά κ.ά.), σύμφωνα με την οποία οι ρίζες της διαλέκτου ανάγονται πολύ παλαιότερα, και συγκεκριμένα στον αποικισμό της νότιας Ιταλίας από τους Έλληνες τον 8ο αιώνα π.Χ. Τη θεωρία αυτή ενισχύει η ύπαρξη στοιχείων της Δωρικής διαλέκτου

Το παρόν της ελληνικής διαλέκτου

Είναι εντυπωσιακό το γεγονός πως η ελληνική διάλεκτος κατάφερε να επιβιώσει μέχρι σήμερα, παρά την έλλειψη γραφής της και την αποκλειστικά προφορική μετάδοσή της και παρά τις διώξεις που δέχτηκε από το Μουσολινικό καθεστώς. Σήμερα πάντως με τον νόμο 482 του 1999, το ιταλικό κοινοβούλιο αναγνώρισε τις κοινότητες των Γκρίκο της Καλαβρίας και του Σαλέντο ως ελληνική εθνική και γλωσσική μειονότητα

Η γλώσσα βέβαια έχει επιβιώσει κυρίως μέσω των τραγουδιών, καθώς μόνο κάποιοι μεγάλοι σε ηλικία κάτοικοι των περιοχών αυτών την μιλούν ακόμη. Όμως, τα τραγούδια που είναι γραμμένα στη γλώσσα αυτή την κρατούν ακόμη ζωντανή

Ένας από τους ανθρώπους που γεννήθηκαν στα ελληνόφωνα χωριά, και συγκεκριμένα στο χωριό Καλημέρα του Σαλέντο είναι ο Luigi Garrisi, ο οποίος είχε μητρική γλώσσα τη διάλεκτο Grico και γράφει και ο ίδιος καινούργια τραγούδια στη γλώσσα αυτή.

Για τα grico λέει πως : «Η διάλεκτος δεν αποτελεί απλώς κώδικα αλλά βρίσκεται στο αίμα εκείνων που τη μιλούν. Ισως γι' αυτό δεν είναι η γλώσσα που ζει στα τραγούδια αλλά είναι τα τραγούδια που κατοικούν στη γλώσσα».

Ενώ, στην ερώτηση που του έγινε αν νιώθει Έλληνας, ο Garrisi είπε πως «Περισσότερο από Έλληνας νιώθω Γκρεκάνος, και όχι απαραίτητα όταν τραγουδάω σ' αυτή τη διάλεκτο. Κατά βάθος, όπως λέει ένα παλιό παρτιζάνικο τραγούδι, "πατρίδα μας είναι ο κόσμος όλος και νόμος μας η λευτεριά". Όμως, όποιος γεννήθηκε στην Ελλάδα του Σαλέντο πριν από σαράντα χρόνια, σίγουρα νιώθει Ελληνας. Κι ύστερα, στην τέχνη πάντα ισχύει ο κανόνας: "Οταν μιλάς για το χωριό σου, μιλάς για τον κόσμον όλο"».

Τα γκρεκάνικα τραγούδια

Πλούσια είναι η μουσική παράδοση των πληθυσμών αυτών, μια παράδοση που έβγαλε πραγματικά μουσικά διαμάντια. Η θεματολογία των τραγουδιών είναι ποικίλη και συναντούμε μοιρολόγια, τραγούδια του έρωτα, του γάμου, της εργατιάς, θρησκευτικά, νανουρίσματα και τραγούδια του χορού.

Μια από τις πρώτες επαφές του ελληνικού κοινού με τα γκρεκάνικα τραγούδια έγινε το 1977, όταν η Μαρία Φαραντούρη στο δίσκο «Τραγούδια διαμαρτυρίας από όλον τον κόσμο», τραγούδησε το «Άντρα μου πάει», ένα τραγούδι που μιλάει για τη μετανάστευση και το κλάμα της γυναίκας, η οποία αποχωρίζεται το ταίρι της. Το τραγούδι αυτό γράφτηκε από τον Franco Corliano στο χωριό Καλημέρα του Σαλέντο και μιλάει για τις δύσκολες στιγμές της οικογένειας που μένει πίσω, αλλά και για τον ιδρώτα του μετανάστη στα μεταλλεία και τα κάρβουνα «για να παχύνει τα αφεντικά με τη δουλειά του».

Η ταραντέλα

Πολλά από τα γκρεκάνικα τραγούδια είναι γραμμένα στο ρυθμό της ταραντέλας. H ταραντέλα ήταν ένας οργιαστικός χορός που , σύμφωνα με την παράδοση, χόρευε η γυναίκα που την είχε τσιμπήσει η αράχνη ταραντούλα. Η γυναίκα, που με το τσίμπημα της αράχνης έχανε την επαφή της με τον κόσμο, επιδιδόταν σε έναν οργιαστικό χορό μέχρι τελικής εξαντλήσεως. Οι μουσικοί πήγαιναν στο σπίτι του αρρώστου και έπαιζαν μέχρι που εκείνος, εξουθενωμένος από το εκστατικό χορευτικό παραλήρημα στο οποίο έμπαινε, έπεφτε στο πάτωμα θεραπευμένος από το «κακό». Μια τέτοια τελετή μπορούσε να διαρκέσει μέχρι και δύο μέρες συνεχώς. Πρόκειται για μία αρχαία παγανιστική δραστηριότητα, η οποία κυνηγήθηκε από την Εκκλησία

Πραγματικότητα ή μύθος η αράχνη ταραντούλα; Ενδιαφέρουσα είναι η κοινωνιολογική ερμηνεία που δίνει ο Βαγγέλης Παπαγεωργίου των Encardia, του ελληνικού συγκροτήματος που δημιουργήθηκε το 2004 και κατάφερε να γνωρίσει τα τραγούδια αυτά στο ευρύ ελληνικό κοινό.

Λέει λοιπόν : «Δεν υπάρχουν τέτοιες αράχνες κι αυτή η αράχνη δεν υπήρξε μάλλον ποτέ. Σε αυτό το συμπέρασμα κατέληξαν οι επιστήμονες. Η αράχνη ήταν ένα κοινό μυστικό των γυναικών και αυτός ο χορός αποτελούσε έναν τρόπο εξωτερίκευσης του λαβύρινθου που είχε η κάθε μία μέσα στο κεφάλι της, μία κραυγή μετουσιωμένη σε χορό. Η γυναίκα δεν μπορούσε να εκφράσει με λόγια τον πόνο που ένιωθε γιατί την άφησε ο άντρας της για να πάει στην ξενιτιά, τον πόνο που δεν παντρεύτηκε αυτόν που αγάπησε ή που έχασε το παιδί της, γιατί ζούσε σε μία ισχυρά ανδροκρατούμενη κοινωνία. Οπότε για να εκφραστούν οι γυναίκες δημιουργήθηκε η ταραντέλα»

Ακολουθεί η λίστα με τις επιλογές μας. Τα τραγούδια της λίστας ερμηνεύονται από το ελληνικό συγκρότημα των Encardia που αναφέραμε παραπάνω και από το συγκρότημα των Ghetonia, ένα ελληνόφωνο συγκρότημα παραδοσιακής μουσικής από το Σαλέντο. Δημιουργήθηκε το 1992 από τους: Ρομπέρτο Λίτσι, Σαλβατόρε Κοτάρντο και Πιεράντζελο Κολούτσι, με σκοπό την διατήρηση και αναβίωση της μουσικής, της γλώσσας και της πολιτιστικής παράδοσης της περιοχής.

Ας ακούσουμε αυτά τα υπέροχα τραγούδια και ας αναλογιστούμε πώς αυτοί οι μειονοτικοί πληθυσμοί μέσα σε μια χώρα μπορούν να αποτελέσουν στοιχεία πλούτου μιας χώρας και γέφυρες πολιτισμού και φιλίας μεταξύ των χωρών, αντί για πεδία αντιπαράθεσης, διακρίσεων και διώξεων

1. Kalinifta – Ghetonia

2. Is oriamu – Εncardia

3. Agapi mu fidela protini – Ghetonia

4. Νανούρισμα Ταχτάρισμα – Εncardia

5. Άντρα μου πάει – Encardia

6. To tragoudi tis douleias - Encardia

7. Are mou rindineddha – Ghetonia

8. Talassa Cardia – Εncardia

9. Agapiso – Ghetonia

10. Ninna nanna – Ghetonia

11. Ceserina – Ghetonia

12. Oriamu pisulina – Ghetonia

13. Santu Paulu - Encardia

14. Mavro Ce Skotinò - Ghetonia

15. To miristo t' asteri - Εncardia 

16. Pizzicarella Mia - Εncardia