Αναπαράσταση σπιτιών λιμναίου νεολιθικού οικισμού στο Δισπηλιό, Καστοριά
της Δέσποινας Κουτσούμπα, αρχαιολόγου, εργαζόμενης στην Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων ως καταδυόμενη αρχαιολόγος
Το νερό είναι πηγή ζωής
Μια από τις πιο σημαντικές ανακαλύψεις που κάναμε στην θαλάσσια έρευνα γύρω από το σπήλαιο Φράγχθι (που μάλλον πρωτοκατοικήθηκε από τον άνθρωπο του Νεάντερνταλ και χρησιμοποιούνταν και σε όλη τη νεολιθική περίοδο, δηλαδή από τότε που ο άνθρωπος ήταν κυνηγός και τροφοσυλλεκτης μέχρι που έφτιαξε γεωργικές κοινότητες) στην Αργολίδα, είναι ότι στην πεδιάδα μπροστά από το σπήλαιο, κοντά εκεί που σήμερα είναι η νησίδα Κορωνίδα (της οικογένειας Λιβανού, αν ξέρετε) περνούσε ένα ποτάμι (σήμερα είναι θάλασσα). Σε κείνο το ποτάμι, λοιπόν, οι κάτοικοι του σπηλαίου έβρισκαν τόσα να φάνε (που βρέθηκαν στις ανασκαφές στο σπήλαιο), παραμόνευαν τα ζώα που πήγαιναν να πιουν νερό, και αργότερα αυτό το ποτάμι βοήθησε την γεωργία που αναπτύχθηκε, μέχρι που το σπήλαιο εγκαταλείφθηκε (πιθανώς γιατί έπεσε η οροφή του). Το νερό παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στις προϊστορικές κοινωνίες, είναι πηγή ζωής κι ευημερίας -κι αυτό ισχύει ως τις μέρες μας, ειδικά για την γεωργία.
Το νερό όμως είναι και επικίνδυνο: οι πλημμύρες είναι ένας από τους κινδύνους. Συνήθως οι προϊστορικοί γεωργοί κατοικούσαν στην περιοχή που καλλιεργούσαν, προτιμώντας το πιο υψηλό σημείο, κάποιον λόφο, που παρείχε πολλά πλεονεκτήματα, μεταξύ αυτών και την προστασία από την πλημμύρα. Προσπαθούσαν να συμβιώσουν. και με τους ποταμούς θεούς, τις νύμφες και τις λάμιες...
"Με το νερό δεν τα βάζεις"
Είναι ένα από τα πρώτα πράγματα που μου είπε ένας παλιότερος ενάλιος αρχαιολόγος, όταν προσγειώθηκα το μακρινό 2006 στην Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων. Αργότερα το είδα με τα μάτια μου: είδα διαλυμένα λιμενικά έργα από τη μανία της θάλασσας, είδα ακτογραμμές να αλλάζουν μέσα σε μια νύχτα ή σε μια δεκαετία -είτε από έργα των ανθρώπων με λάθος σχεδιασμό είτε από την διάβρωση- είδα γεφύρια πεσμένα, είδα καταστροφές. Και θα δω κι άλλα, περιμένω τις νέες μελέτες από την Εύβοια, για τα "αντιπλημμυρικά" που έγιναν το 2021 και διαλύθηκαν αυτές τις μέρες με την κακοκαιρία Daniel. Είδα όμως και λιμενικά έργα της αρχαιότητας, αυτά τα απλά με τον "ελληνικό τρόπο" (με απλή συσσώρευση αργών λίθων σωστά τοποθετημένων, χωρίς συνδετικό υλικό) να αντέχουν από τον 5ο αι. π.Χ. ως σήμερα. Είδα ότι μόνο αν σέβεσαι το νερό, θα μπορέσεις να βρεις μια ισορροπία, να χρησιμοποιείς τα θετικά του και να απειλείσαι όσο το δυνατόν λιγότερο από την αγριάδα του. Γιατί να το δαμάσει εντελώς ο άνθρωπος δεν μπορεί.
Το νερό έχει μνήμη
Η φράση αυτή σημαίνει πολλά, πάρα πολλά για τον αντιπλημμυρικό ή όποιο σχεδιασμό περιλαμβάνει το νερό. Τα ποτάμια, τα ρέματα, οι χείμαρροι έχουν χαράξει τη δικιά τους πορεία. Δεν είναι ευθεία σαν λεωφόρος, δεν έχει "σχέδιο πόλης", δεν περνάει αναγκαστικά από τις περιοχές που εμείς θέλουμε να περάσει, πηγαίνει με βάση τη γεωμορφολογία και τη δική του, φυσική λογική. Το ίδιο δρομολόγιο ακολουθεί και η "πλημμυρική κοίτη" που είναι ο ζωτικός χώρος γύρω από το νερό, ο χώρος όπου θα απλωθεί το νερό σε μια πλημμύρα. Αρκεί κάποιος να δει τις σημερινές πλημμυρισμένες εκτάσεις στη Θεσσαλία και να τις συγκρίνει με τους χάρτες της Θεσσαλίας πριν το ‘50. Αρκεί κάποιος να δει ποιοι δρόμοι γίνονται χείμαρροι στην Αθήνα και να τους συγκρίνει με τα ποτάμια που διέσχιζαν την Αθήνα στην αρχαιότητα και είναι εμφανές.
Για κάποιο λόγο σε μας τους ανθρώπους του καπιταλισμού, αυτή η φυσική ροή και οι φυσικές κοίτες δεν μας αρέσουν καθόλου. Τις μπαζώνουμε, τις μετατρέπουμε σε δρόμους, τις τσιμεντώνουμε για να χτίζουμε μέχρι την άκρη των ρεμάτων, αλλάζουμε πορεία στα ποτάμια, θέλουμε να είναι ίσια, να χωράνε στο σχέδιο πόλης. Περιφρονούμε τις πλημμυρικές κοίτες γιατί πιστεύουμε ότι δεν θα συμβεί αυτό που συνέβη στη διάρκεια της δικής μας ζωής -αν συμβεί στα παιδιά μας δηλαδή θα είναι ΟΚ;
Νομικά τα ποτάμια και τα ρέματα, όπως και οι όχθες τους, είχαν και έχουν (χμ, έτσι κι έτσι...) πολύ αυστηρή αντιμετώπιση: ανήκουν στα κοινόχρηστα αγαθά και απαγορεύεται το χτίσιμο σε αυτά, όπως και στα δάση. Και η νομοθεσία και το ΣτΕ μέχρι πρότινος ήταν πολύ αυστηρά. Δυστυχώς, η νομοθεσία αυτή όλο και ξηλώνεται, εισάγονται ειδικές ρυθμίσεις, εξαιρέσεις, το κόλπο της "διευθέτησης" των ρεμάτων, η μείωση της κοίτης τους, πρόσφατα μειώθηκε και η απόσταση από την όχθη που μπορείς να χτίσεις. Κι αν κάποτε στις όχθες των ρεμάτων υπήρχαν παραπήγματα από φτωχούς ανθρώπους που δεν είχαν αλλού να μείνουν, τώρα στις περιοχές δίπλα σε ρέματα υπάρχουν κανονικές πολυκατοικίες και ολόκληροι οικοδομικοί συνεταιρισμοί. Όλοι αυτοί πιέζουν για "διευθετήσεις"-τσιμεντοποιήσεις, γιατί θέλουν την πλημμυρική κοίτη να την κάνουν οικόπεδα, και όχι καλλιέργειες, όπως θα μπορούσε να είναι. Ακόμη και στο δέλτα του ποταμού Ασωπού (κι αυτός ποτάμιος θεός στην αρχαιότητα) έχει αποφασιστεί τσιμεντοποίηση ("διευθέτηση"), προς τέρψιν οικοδομικού συνεταιρισμού της περιοχής, στον Ερασίνο, στο Μεγάλο Ρέμα της Ραφήνας και σε άλλα μέρη στην Αττική, δυστυχώς.
Η φυσική αντιπλημμυρική προστασία που προσφέρουν τα ρέματα, και οι φυσικοί οικότοποι που φιλοξενούν βέβαια- χάνονται προς όφελος της οικοπεδοποίησης. Βεβαίως έχουμε άλλο ένα σοβαρό πρόβλημα που αναφύεται εδώ, ότι δεν υπάρχει πια καμία λογική χωρικού σχεδιασμού και χρήσεων γης. Στην Αττική δεν υπάρχει πια γεωργική γη που δεν μπορεί να έχει άλλη χρήση! Γιατί; Γιατί έτσι. Γιατί ο χωρικός σχεδιασμός έχει γίνει λάστιχο, έχουμε ξεχάσει και σε τι χρησιμεύει καν!
Όταν υπάρχουν πλημμύρες, όπως αυτή της Μάνδρας, μετά η πίεση είναι για αντιπλημμυρικά που θα γίνουν γρήγορα. Με τις γνωστές μελέτες, με τσιμεντοποίηση, χωρίς καμία απαλλοτρίωση περιουσίας (έχει πολιτικό κόστος), με έργα που θα τα πάρει η επόμενη μεγάλη πλημμύρα ή που απλώς διοχετεύουν το νερό με πιο ορμητικό τρόπο (αφού φτιάχνουν τσιμεντένιους οχετούς) στα κατάντη του ρέματος -καλά, ας πνιγεί ο επόμενος Δήμος, θα σου πει ο κάθε δήμαρχος, ο δικός μου Δήμος να γλιτώσει. Αυτός είναι ο "σχεδιασμός".
Τα έργα μέσα στις πόλεις γίνονται χωρίς να δίνουν σημασία στο νερό, που όμως θα τρέξει θέλουμε δεν θέλουμε. Η Αθήνα είναι πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα: εντάξει, κρύψαμε τον Ιλισό και τον Ηριδανό. Όμως, ποια είναι η πρόνοια για να φεύγουν τα νερά υπόγεια; Η Αθήνα έχει άπειρους δρόμους χωρίς καμία απαγωγή νερού. Η Πανεπιστημίου που φτιάχνεται 3 χρόνια με μερικά εκατομμύρια ευρώ, σε κάθε βροχή πλημμυρίζει και ο Δήμαρχος μας πληροφόρησε ότι θα φυτέψει πλατάνια και θα πάρουν το νερό! Κάπως έτσι πλημμύρισε μέχρι και το Μετρό βεβαίως...
Εν τω μεταξύ δεν ισχύει ότι τα έργα έχουν διαστασιολογηθεί με βάση τα δεδομένα προ κλιματικής αλλαγής. Τα υδραυλικά έργα που γίνονται τα τελευταία χρόνια (άρα και αυτά που έγιναν στη Θεσσαλία μετά τον Ιανό) είναι υποχρεωτικό από τη νομοθεσία να περιλαμβάνουν πρόγνωση των επόμενων 50 ετών, λαμβάνοντας υπόψη την κλιματική κρίση. Το μόνο που κερδίζουμε με αυτό, βέβαια, είναι να βάζουν παραπάνω τσιμέντο για να "αντέξει". Το να γίνει σχεδιασμός για το πόσος χώρος γύρω από ρέματα και ποτάμια πρέπει να μην έχει κατοικίες, για να μην κινδυνεύουν, και πώς άνθρωποι που μένουν σε παραρεμάτιες ζώνες θα μεταφερθούν με έξοδα του κράτους σε άλλες περιοχές, ούτε λόγος!
Όλα αυτά κοστίζουν; Προφανώς και κοστίζουν. Κοστίζουν σε ανθρώπινες ζωές, κοστίζουν σε περιουσίες, κοστίζουν και σε δημόσιες υποδομές. Δρόμοι, γέφυρες, δημόσια κτίρια, μηχανήματα, ακόμη και ο εξοπλισμός στο Μετρό που "κολύμπησε" -όλα αυτά χωρίς να υπολογίσουμε την ανυπολόγιστη καταστροφή της Θεσσαλίας και τις επιπτώσεις που θα έχει και στους κατοίκους εκεί και σε όλους μας, με την γεωργία και την κτηνοτροφία του ζωοδότη κάμπου να εξαφανίζεται!
Τι θέλω να πω; Είναι αναγκαίο να αλλάξει ο τρόπος που σχεδιάζονται τα έργα που έχουν σχέση με το νερό. Με βάση και την κλιματική κρίση, είναι υπεραναγκαίο καταρχάς να γίνει σχεδιασμός. Σε ποια μέρη θα κατοικούμε και σε ποια όχι. Σε ποια μέρη θα καλλιεργούμε και πώς. Σε ποια μέρη θα έχουμε ποιες χρήσεις. Με ποιο τρόπο θα γίνονται τα έργα ώστε να είναι περιβαλλοντικά φιλικά, να υπολογίζουν τη φυσική ροή του νερού και να μην νομίζουν ότι θα εξαφανίσουν τα στοιχεία της φύσης. Μελέτες υπάρχουν, επιστήμονες υπάρχουν, τεχνογνωσία υπάρχει για έργα τα οποία είναι περιβαλλοντικά αποδεκτά. Και η παραδοσιακή τεχνογνωσία στη χώρα μας και τεχνογνωσία στο εξωτερικό. Και να σταματήσουν οι εργολαβίες, χρειάζεται αυτεπιστασία των έργων από τις αρμόδιες δημόσιες υπηρεσίες, στελεχωμένες με επιστήμονες και με συνεργασία με τα πανεπιστήμια. Με κριτήριο το δημόσιο συμφέρον και όχι το κέρδος.
Ο Πρωθυπουργός έδωσε ήδη το σύνθημα της επόμενης μέρας: θα φωνάξουμε τις μεγάλες κατασκευαστικές και θα τους δώσουμε να κάνουν έργα! Τις ίδιες κατασκευαστικές που έκαναν τα έργα που τα πήρε το νερό, αντί να τους ζητήσουμε αποζημίωση, θα τους δώσουμε λεφτά για να καταστρέψουν τα πάντα! Άλλωστε, κάθε καταστροφή στον καπιταλισμό είναι και μια ευκαιρία. Το είδαμε στην βόρεια Εύβοια: εκεί αποφάσισαν να αλλάξουν τον χαρακτήρα μιας ολόκληρης περιοχής. Μπούκωσαν τους ντόπιους με αποζημιώσεις, μπούκωσαν τις μεγάλες εταιρείες με πακτωλούς χρημάτων για έργα αποκατάστασης, μας είπαν ότι θα αλλάξουν τα δάση να τα κάνουν άκαυτα! Και τώρα κλαίμε τα λεφτά που δόθηκαν γιατί τα πήρε ο Daniel. Αλλά δεν πειράζει, θα πάρουν κι άλλα λεφτά να κάνουν κι άλλα έργα, κιμπάρηδες είμαστε βρε αδερφέ! "Ανασυγκρότηση" σου λέει. Η βόρεια Εύβοια κάποια στιγμή θα ξυπνήσει και θα δει την περιοχή της αγνώριστη. Το ίδιο θα δοκιμάσουν και στη Θεσσαλία -ο καπιταλισμός δεν έχει αδιέξοδα, βγάζει λεφτά και από τον θάνατό μας!
Λίγο παραπάνω είπα ότι πρέπει να έχουμε σχεδιασμό. Όχι επειδή σχεδιασμός δεν υπάρχει, αλλά επειδή ο σχεδιασμός που υπάρχει δεν είναι σχεδιασμός για την ζωή μας, αλλά για την κερδοφορία τους. Δεν αρκεί να ζητάμε "έργα" ή αποζημιώσεις έτσι γενικά. Θα τις δώσει αυτές, κατά πάσα πιθανότητα, ο Μητσοτάκης για να σωπάσουν οι άνθρωποι. Το ερώτημα είναι σε ποια κατεύθυνση θα δοθούν χρήματα, σε ποια κατεύθυνση θα γίνει η "ανασυγκρότηση". Εδώ είναι η δική μας η ευθύνη για το τι να διεκδικήσουμε, για το πώς ο κόσμος θα αυτοοργανωθεί και θα πάρει τη ζωή του στα χέρια του.
ΥΓ. Τολμάνε και οι απολογητές της κυβέρνησης να λένε ότι φταίνε όσοι σταματάνε τα έργα στο ΣτΕ, ότι αυτοί έπνιξαν τον κόσμο, και δεν ντρέπονται. Δεν ντρέπονται να λένε για την εκτροπή του Αχελώου, που αν είχε γίνει, φανταστείτε τι θα συνέβαινε τώρα στον κάμπο!
ΥΓ2. Ως δύτρια, ο χειρότερος φόβος μου είναι ο θάνατος από πνιγμό. Οι εικόνες από την Θεσσαλία μου σκίζουν την καρδιά διπλά. Όπως σε όλους και όλες μας βέβαια