Πως κρίνει κάποιος τον πολιτισμό αν πρώτα δεν τον γνωρίσει; Πως γίνεται να εκφέρει κρίση για ένα έργο τέχνης -οποιασδήποτε τέχνης- αν πρώτα δεν σταθεί ενώπιος τη δημιουργίας που κρίνει και δεν βλέπει ή δεν ακούει αυτό που θέλει να του πει, μεταφορικά ή κυριολεκτικά ο δημιουργός; Και αν η αληθινή τέχνη απαιτεί ανοιχτά αισθητήρια όργανα αλλά κυρίως ανοιχτό μυαλό, η φτηνή τέχνη είναι εύληπτη και κυρίως εύπεπτη. Με κριτήριο λοιπόν την ευκολία λήψης του σημαινόμενου από μία δημιουργία, είναι ο εύκολος δρόμος για την πλάνη και την αυτόματη αναγόρευση των σκουπιδιών σε τέχνη. Ένα παράδειγμα οικείο σε εμάς που η τύχη μας περιέλαβε στην άγρια φυλή των νεοελλήνων, είναι η διάδοση που γνωρίζει στις μάζες που διαμορφώνει η διαφήμιση και τα μέσα της, των ελαφρολαϊκών, σκυλοπόπ τραγουδιών. Τα τραγούδια των playlist του ραδιοφώνου, τα οποία λόγω της ευληπτότητας τους, που επιπλέον υποστηρίζεται από τον άμεση και φτηνή αντανάκλαση τους στον καθημερινό βίο, γίνονται επιτυχίες. Γίνονται σουξέ και μεγάλο μέρος του πληθυσμού τα αναπαράγει. Άλλοι καλύτερα και άλλοι χειρότερα. Επιτυχίες γίνονται αλλά τέχνη δεν θα γίνουν ποτέ. Η τέχνη που συμφωνεί με τη φτήνια δεν είναι τέχνη. Η τέχνη διαφωνεί με τη φτήνια και παλεύει να διορθώσει την ασχήμια. Γι’ αυτό και στις οπισθοδρομούσες πολιτιστικά κοινωνίες, η τέχνη είναι εξαιρετικά δυσδιάκριτη. Τα έργα της -τα έργα τέχνης- δεν είναι εύληπτα γιατί η επικρατούσα ασχήμια παραμορφώνει την κρίση μας και αχρηστεύει κάθε αισθητικό μας κριτήριο.

Αφορμή για τις παραπάνω σκέψεις ενός ανθρώπου που ούτε κριτικός τέχνης είναι αλλά ούτε θέλει να επιδείξει ανοχή στη λατρεία του εύκολου και της ασχήμιας, στάθηκε η επέτειος της συμπλήρωσης 100 χρόνων από την πρώτη έκδοση ενός μνημειώδους λογοτεχνικού έργου, γέννημα του κορυφαίου Ιρλανδού λογοτέχνη. Του James Joyce, του συγγραφέα του «Οδυσσέα» (Ulysses). Ενός έργου που αποτελεί μέτρο της επάρκειας του αναγνώστη που θα το διαβάσει και δεν θα το φυλλομετρήσει ή απλά θα το «βιβλιοθετήσει», κατά τη συνήθεια του μεγαλύτερου μέρους των καταναλωτών βιβλίων, με όρους της σύγχρονης αγοράς.

Το κορυφαίο αυτό ευρωπαϊκό μυθιστόρημα, όταν εκδόθηκε το 1922, κάτω από δύσκολες εκδοτικά συνθήκες, σχεδόν αμέσως, απαγορεύτηκε για λόγους παραβίασης της βικτωριανής ηθικής. Η απαγόρευση αφορούσε τις αγγλοσαξωνικές χώρες, Αγγλία και ΗΠΑ κυρίως, οι οποίες κατά την προηγηθείσα κυκλοφορία του σε μέρη, από τις σελίδες του The Little Review, της επιθεώρησης του Έζρα Πάουντ που κυκλοφορούσε στο Λονδινο, αντέδρασαν στο ότι ο Λήοπολντ Μπλουμ αφόδευε ή αυνανιζόταν. Δεδομένου πως αυτά ήταν ανεπίτρεπτα πράγματα στην ακόμα ισχυρή βικτωριανή ηθική, η απαγόρευση της κυκλοφορίας του βιβλίου ήταν άμεση. Ταξιδιώτες έκρυβαν τα τεύχη της επιθεώρησης που το δημοσίευσε και αργότερα το ίδιο το βιβλίο, στις αποσκευές τους ανάμεσα στα ρούχα τους για να μην το εντοπίσουν οι τελωνειακές αρχές και το κατασχέσουν. Βικτωριανή ηθική και διαχρονική γελοιότητα, όπως ακόμα επιβιώνουν σε αρκετές «ευρωπαϊκές» χώρες, με άλλο όνομα αλλά με την ίδια κυρίαρχη αντίληψη. Σίγουρα δεν θα δυσκολευτείτε ιδιαίτερα να θυμηθείτε παρόμοιες περιπτώσεις που έλαβαν (και  δυστυχώς λαμβάνουν ακόμα) χώρα στην αντιδιαμετρική με την Ιρλανδία, ευρωπαϊκή χώρα του βαλκανικού νότου.(1)

Η 16^η Ιουνίου 1904 (στιγμιότυπα μίας αστικής Οδύσσειας)

Η Nora Barnacle, σύζυγος του James Joyce. 16/6/1904 βγήκαν για το πρώτο τους ραντεβού

Ο Οδυσσέας του Joyce περιγράφει μία μόνο μέρα του Leopold Bloom, ουγγρικής καταγωγής Εβραίου, που ζει στην Ιρλανδία και έχει ασπαστεί την Ιρλανδική υπηκοότητα και ζωή. Περιγράφει την Οδύσσεια της καθημερινότητας ενός ανθρώπου που ζει στο Δουβλίνο του 1904, μία δεκαετία μετά τον λιμό που προκάλεσε στη χώρα η καταστροφή της σοδειάς της πατάτας.(2)

Στο βρώμικο Δουβλίνο του 1904, όπου δεν υπάρχει κεντρικό δίκτυο αποχέτευσης ούτε καν για τα όμβρια και τα άλογα που σέρνουν στους δρόμους κάρα και άμαξες, δημιουργούν μία ασφυκτική ατμόσφαιρα από τις καβαλίνες, που η βροχή τις παροχετεύει στον ποταμό Λίφυ (Liffey) μαζί με τα λύματα και διάφορα σκουπίδια και απόβλητα. Εκεί, στις 16 Ιουνίου 1904, ο Λέπολντ Μπλουμ, αφού ξυπνήσει το πρωί και ετοιμάσει το πρωινό της συντρόφου του Μολυ, ξεκινάει τη δική του Οδύσσεια. Μία Οδύσσεια που περιέχει πολλές εικόνες της πόλης. Εικόνες- καταγγελία για τους Άγγλους που κατάντησαν την πόλη του όπως την κατάντησαν. Η περιδιάβαση του Μπλουμ στην πόλη μας δίνει εικόνες της. Πρόσωπα, όψεις, αντικείμενα φαινομενικά ασήμαντα, όλα αφορμές για σκέψεις. Σκέψεις που αναδεικνύονται από την τεχνική της «συνειδησιακής ροής», την οποία ο συγγραφέας χρησιμοποιεί αριστοτεχνικά. (3) 

Ο Οδυσσέας, ο Λήοπολντ Μπλουμ, οι θεοί και οι άνθρωποι

Ο Οδυσσέας του Joyce είναι άθρησκος, όπως και ο ομηρικός ήρωας. Σε όλη την έκταση του έργου αυτό γίνεται φανερό. Όπως στην Οδύσσεια του Ομήρου, που ο ήρωας δεν σταματά να παλεύει και να αντιμάχεται τους ίδιους τους θεούς και τους φρικτούς τους υπηρέτες  που του επεφύλαξαν την περιπέτεια της ζωής του,  έτσι και ο Λ. Μπλουμ καλείται να διαχειριστεί τα σύγχρονα του τέρατα, εκείνα του εθνικισμού και του ρατσισμού. Ήδη από την πρώτη ενότητα του έργου, ο άλλος πρωταγωνιστής του Οδυσσέα, ο Στήβεν Ντένταλους (ο οποίος στη φάση της ομηρικής αναγνώρισης υπονοείται πως είναι ο ομηρικός Τηλέμαχος γιος το Οδυσσέα) αντιπαρατίθεται σε διάλογο με τον διευθυντή του σχολείου στο οποίο διδάσκει και ο οποίος αναπτύσσει έναν αντισημιτικό λόγο.

Επίσης στο επεισόδιο 12, των Κυκλώπων, ο Λ. Μπλουμ επισκέπτεται την Barney Kiernan's pub όπου εμφανίζεται ένας ανώνυμος χαρακτήρας, που το μόνο όνομα του είναι «Ο Πολίτης» (The Citizen). Ο Πολίτης είναι ένας εθνικιστής Ιρλανδός επαναστάτης και αντι-Σημίτης.  Στον αψύ διάλογο με τον Λ. Μπλουμ ο οποίος διατηρεί την ψυχραιμία του στην επίθεση που του γίνεται, διακρίνουμε γνωστά μας στερεότυπα που τα συναντάμε από τον τρομερό Γκας Πορτοκάλος (4) του «Γάμος ala ελληνικά» μέχρι πολλούς καθημερινούς ανθρώπους στην Ελλάδα του σήμερα. Ένα από αυτά είναι και ο ισχυρισμός του Πολίτη πως τα πάντα από κτίσεως κόσμου είναι Ιρλανδικά. Οι λέξεις, ο πολιτισμός, οι τέχνες, η τεχνολογία. Μετά από την υπόδειξη του Μπλουμ προς τον καθολικό «Πολίτη» πως και οι ίδιος ο Σωτήρας του είναι Εβραίος και αφού γυρίζει να φύγει από την pub, ο Πολίτης, θυμωμένος, ρίχνει ένα κουτί μπισκότων προς τον Μπλουμ, αλλά δεν τον πετυχαίνει.

H Barney Kiernan's pub

 Ο Μπλουμ παρέμεινε ψύχραιμος μπροστά στην κυκλώπεια εθνικο- παραφροσύνη και ευτυχώς γλίτωσε και από το κουτί που του πέταξε ο Πολίτης. Πρόκειτα για μία από τις εξοχότερες παρωδίες της εθνικιστικής μισαλλοδοξίας.

Ακολουθεί το επεισόδιο 13 (Ναυσικά), ένα επεισόδιο που προκάλεσε την αντίδραση των πιστών της βικτωριανής ηθικής. Στο επεισόδιο αυτό ο Μπλουμ συναντά μια νέα γυναίκα που ονομάζεται Γκέρτυ ΜακΝτάουελ η οποία κάθεται στα βράχια με φίλες της και προσέχουν τρία παιδιά. Ο Μπλουμ την παρακολουθεί και η  Γκέρτυ, που τον έχει αντιληφθεί, τον προκαλεί αποκαλύπτοντας τα πόδια και τα εσώρουχά της. Ο Μπλουμ αυνανίζεται. Την ώρα που ο Μπλουμ «κορυφώνει» την σηματοδοτούν  πυροτεχνήματα από ένα κοντινό παζάρι. Καθώς η Γκέρτυ φεύγει, ο Μπλουμ συνειδητοποιεί ότι είναι κουτσή και πιστεύει ότι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο έχει «μείνει στο ράφι». Ακολουθεί η επίσκεψη του Μπλουμ σε μαιευτήριο και την Μίνα Πιούριφοϊ που είναι ετοιμόγεννη. Εκεί συναντά και τον Στήβεν Ντένταλους για τον οποίο αρχίζει να γίνεται προστατευτική, πατρική φιγούρα.

Κορυφαίο θεωρείται (όχι από πολλούς αλλά για εμάς είναι) το επεισόδιο 15 (Κίρκη) το οποίο εκτυλίσσεται μέσα σε ένα πορνείο. Το «σπίτι» της Μπέλλα Κοέν. Εκεί μπερδεύονται παραισθήσεις και πραγματικότητα. Αφηγήσεις σεξουαλικών σκηνών, βίαιων ή μη, δίνουν έρεισμα στους ηθικολόγους της εποχής για να καταδικάσουν το σύνολο του έργου. Η σύγχυση φαντασίωσης και πραγματικότητας μάλλον φόρτωσε ανυπόφορα τα πνιγμένα στη βικτωριανή ηθική μυαλά τους.

Τα επεισόδια

Ο Λήοπολντ Μπλουμ είναι ο Οδυσσέας και η δική του Οδύσσεια της καθημερινότητας, έχει την ίδια δομή με το ομηρικό έπος. Μπορεί στον Όμηρο η περιπέτεια να είναι η καθημερινότητα θεών και ανθρώπων στον Joyce όμως οι θεοί είναι νεκροί και η περιπέτεια της καθημερινότητας βαραίνει μόνο τους ανθρώπους

Οι ενότητες και τα επεισόδια του είναι:

Μέρος Ι: Τα Τηλεμάχεια

Επεισόδιο 1, Τηλέμαχος

Επεισόδιο 2, Νέστωρ

Επεισόδιο 3, Πρωτέας

Μέρος ΙΙ: Η Οδύσσεια

Επεισόδιο 4, Καλυψώ

Επεισόδιο 5, Λωτοφάγοι

Επεισόδιο 6, Άδης

Επεισόδιο 7, Αίολος

Επεισόδιο 8, Λαιστρυγόνες

Επεισόδιο 9, Σκύλλα και Χάρυβδη

Επεισόδιο 10, Πλαγκταί

Επεισόδιο 11, Σειρήνες

Επεισόδιο 12, Κύκλωπες

Επεισόδιο 13, Ναυσικά

Επεισόδιο 14, Βόδια του Ήλιου

Επεισόδιο 15, Κίρκη

Μέρος ΙΙΙ: Ο Νόστος

Επεισόδιο 16, Εύμαιος

Επεισόδιο 17, Ιθάκη

Επεισόδιο 18, Πηνελόπη

Ο Άρης Μαραγκόπουλος, συγγραφέας, επιμελητής εκδόσεων, κειμενογράφος, κριτικός βιβλίου, μεταφραστής και εκδότης, από τους εμβριθέστερους μελετητές του James Joyce (Joycean) με βιβλία όπως το Ulysses: Οδηγός ανάγνωσης και το Αγαπημένο Βρωμοδουβλίνο, λέει σε συνέντευξη του στον Ν. Μπακουνάκη και στα Lifo podcasts

«…εδώ είναι το όμορφο αυτού του βιβλίου. Το ανεξίθρησκο και πέρα από τη συμβατική ηθική αυτού του βιβλίου, ότι ο καθένας μπορεί να βρει κάπου αλλού έναν πατέρα κάπου αλλού έναν γιο, κάπου αλλού έναν σύντροφο και ούτω καθεξής. Αυτό περνάει συνέχεια στο βιβλίο. Η ανοχή -πως να το πω- είναι το υπ’ αριθμόν ένα χαρακτηριστικό του βιβλίου. Η ανοχή στο διαφορετικό»

Η Bloomsday

Στην Ιρλανδία η 16^η Ιουνίου θεωρείται κάτι σαν εθνική εορτή. Το όνομα της είναι Bloomsday και η σχετική ευχή που ανταλλάσσουν οι Ιρλανδοί (και όχι μόνο) είναι «Happy Bloomsday». Οι Ιρλανδοί επίσης έχουν μετατρέψει το Δουβλίνο σε θεματικό πάρκο, αφιερωμένο στον Οδυσσέα του Joyce. Μάλιστα, όπως περιγράφει και ο Άρης Μαραγκόπουλος, το πρωί της 16^ης Ιουνίου τιμούν την Bloomsday φτιάχνοντας πρωινό ίδιο με αυτό που προτιμούσε ο Leopold Bloom και περιγράφει στο βιβλίο του. Εκτός από τα τοστάκια και το δυνατό μαύρο τσάι που προσέφερε στη σύντροφο του, ο ίδιος αγαπούσε τα εντόσθια και ειδικότερα τα τηγανητά νεφρά. Έτσι το πρωί κάθε 16^ης Ιουνίου, η πόλη μυρίζει παντού ψητά ή τηγανητά νεφρά που πλημμυρίζουν την ατμόσφαιρα με εκείνη την υπόξινη μυρωδιά των ούρων.

Με τους Πορτογάλους και το πάθος τους για τον Πεσσόα και τους Τσέχους με τις εκδηλώσεις τους για τον Κάφκα, οι Ιρλανδοί αποτελούν τον πιο παθιασμένο με λογοτέχνη, λαό. Καθόλου άδικα όπως θα διαπιστώσετε αν αποφασίσετε κάποια στιγμή να διαβάσετε και να απολαύσετε το απαιτητικό αλλά με πολλά ανταποδοτικά οφέλη έργο.

Παραπομπές

• Πρόσφατο παράδειγμα, η επίθεση που δέχτηκε η διοργάνωση συναυλίας ειρήνης στα Προπύλαια με αιχμές να αφορούν στα ονόματα καλλιτεχνών όπως ο Θανάσιμος ή ο Εισβολέας. Άνθρωποι που δεν τους έχουν ακούσει ποτέ εξέφρασαν «άποψη» πάντα στην κατεύθυνση της πιο ανερμάτιστης άποψης των πιο στερημένων καλλιτεχνικά αλλά και πιο φανατισμένων κομματικά, συντηρητικών κύκλων 

• Επρόκειτο για προσβολή της κύριας πηγής τροφής των Ιρλανδών, της πατάτας, από τον μύκητα Phytopthora infestans. Ο λιμός κορυφώθηκε μεταξύ 1845-1852 αλλά οι συνέπειες του διήρκεσαν σαράντα χρόνια μετά. Πέθαναν από πείνα 1.500.000 Ιρλανδοί και περίπου άλλοι τόσοι έφυγαν μετανάστες στην Αμερική για να επιβιώσουν. Οι προτεστάντες Άγγλοι οι οποίοι έλεγχαν πλήρως την οικονομία της φτωχής, πεινασμένης και πλέον κατεστραμμένης, καθολικής Ιρλανδίας επέτειναν κι άλλο τη συμφορά, με τους πολιτικούς τους χειρισμούς. 

• Οι Θεσσαλονικείς λογοτέχνες και κριτικοί της δεκαετίας του 1930, στους οποίους χρωστάμε τη γρήγορη γνωριμία του ελληνικού κοινού με τον Joyce, με προεξάρχοντα τον Ν.Γ. Πεντζίκη, είχαν αποδώσει τη συνειδησιακή ροή που χρησιμοποιεί ο Joyce, λανθασμένα ως «εσωτερικό μονόλογο», θέση που δεν ακριβολογεί αφού αποδίδει την τεχνική ως ψυχολογική κατάσταση του ήρωα και όχι ως καθαρή αλληλουχία συνειρμών πάνω σε πραγματικές εικόνες και γεγονότα 

• Παροιμιώδης είναι ο διάλογος με την ερμηνεία του Γκας Πορτοκάλος για την προέλευση της λέξης «κιμονό».

-Πως λένε την εποχή που κρυώνουμε και πρέπει να φοράμε ρόμπα;

-Χειμώνα

-Άρα Χειμώνας – Κιμώνας – …..Κιμονό

Πηγές: 

Τζαίημς Τζόυς -  ΟΔΥΣΣΕΑΣ. Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ, Αθήνα 1990 (μετάφραση Σωκράτης Καψάσκης)

Συνέντευξη Άρη Μαραγκόπουλου στον Ν. Μπακουνάκη, 8/2/2022 – Βιβλία και συγγραφείς - LiFO podcasts