Συνεχίζοντας τη σκέψη του συγγραφέα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι δεν ήταν δύο τα '21 αλλά πολύ περισσότερα. Όσα και οι διαφορετικές κοινωνικές ομάδες και τάξεις που συμμετείχαν στην Επανάσταση και όσα αυτά που επιθυμούσαν να πραγματωθούν.

Σύμφωνα με τον Douglas Dakin "Παρά τον φαινομενικά μοναδικό σκοπό για τον οποίο οι Έλληνες άρχισαν την Επανάσταση υπήρξε τελικά τόση ποικιλία δευτερευόντων σκοπών και τέτοια σύγκρουση συμφερόντων ώστε σε κάθε στιγμή σχεδόν κινδύνευε η εθνική υπόθεση. Οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις ήθελαν την οθωμανική κοινωνία χωρίς τους Τούρκους, οι στρατιωτικοί ήθελαν να δημιουργήσουν για τον εαυτό τους ανεξάρτητες σατραπείες και να γίνουν μικρογραφίες του Αλή-πασά, και τα χαμηλότερα στρώματα ήθελαν απλώς να βελτιώσουν τη θέση τους, να γλιτώσουν από τους φόρους, να γίνουν ιδιοκτήτες και να αυξήσουν την έκταση της γης που καλλιεργούσαν, και να ανέβουν υψηλότερα στην κοινωνική κλίμακα. Ανάμεσα στις φτωχότερες και στις πλουσιότερες τάξεις υπήρχε πάντοτε λανθάνουσα η σύγκρουση. Αλλά η σύγκρουση αυτή ποτέ δεν κατέληξε σε ανοιχτή αναμέτρηση κατά τα γεγονότα, που επακολούθησαν. Η φτωχολογιά, που δεν αποτελούσε μια ομοιόμορφη μάζα, δεν είχε δικούς της αρχηγούς και ούτε εμφανίστηκαν διανοούμενοι ή πολιτικοί να την καθοδηγήσουν σαν κοινωνική τάξη. Αρχηγοί της τελικά ήταν οι τοπικοί προύχοντες, που βρίσκονταν πολύ ψηλότερα στην κοινωνική κλίμακα και με τους οποίους την ένωναν οι περίπλοκοι δεσμοί της ελληνικής κοινωνίας"

Για να αντιληφθούμε το χάσμα που χωρίζει το όραμα του Ρήγα από το σκοτάδι της πλειοψηφίας των ρασοφόρων, ας δούμε τι ονειρευόταν ο Ρήγας, τι πρέσβευε η επίσημη εκκλησία και ποιος ήταν ο ρόλος των κοτζαμπάσηδων

Το όραμα του Ρήγα

Σύμφωνα με τον Douglas Dakin  «Στο Σύνταγμα του ο Ρήγας προέβλεπε την ίδρυση ενός βαλκανοασιατικού κράτους με επικρατούσα παιδεία την ελληνική. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για την τουρκική Αυτοκρατορία χωρίς τους Τούρκους δυνάστες και χωρίς τους χριστιανούς πασάδες, δηλαδή τον Πατριάρχη, τους δουλοπρεπείς επισκόπους και όλους εκείνους, που ευημερούσαν με τη συνεργασία τους με την οθωμανική εξουσία. Το κράτος αυτό η ελληνική Δημοκρατία, μολονότι θα περιλάμβανε ανθρώπους από διαφορετικές φυλές, με διαφορετικές γλώσσες και διαφορετικές θρησκείες, θα ήταν ένα και αδιαίρετο. Όλοι, ακόμη και οι μουσουλμάνοι, θα είχαν το δικαίωμα να ψηφίζουν και να παίρνουν δημόσια αξιώματα. Υποτίθεται, πως επίσημη γλώσσα της διοίκησης θα ήταν τα ελληνικά και πως η διοίκηση αυτή θα ήταν κεντρική, δεδομένου, ότι οι Σλάβοι και οι Ρουμάνοι ηγέτες, όπως και οι σημαίνοντες Έλληνες, θα απολάμβαναν τα αγαθά μιας ελληνικής παιδείας»

Από τη Χάρτα του Ρήγα, που είναι σχεδόν αντίγραφο της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, διαβάζουμε : “Όλοι οι άνθρωποι,Χριστιανοί και Τούρκοι,κατά φυσικόν λόγον είναι ίσοι...Ο Βούλγαρος πρέπει να κινείται όταν πάσχει ο Έλλην και τούτος πάλιν δι'εκείνον και αμφότεροι δια τον Αλβανόν ή Βλάχον ....... ο λαός μόνον ημπορεί να προστάζει, και όχι ένα μέρος ανθρώπων ή μία πόλις και ημπορεί να προστάζει δι' όλα, χωρίς κανένα εμπόδιον”

Σύμφωνα με το Γερμανό Καρλ Μέντελσον Μπαρτόλντυ “'Οπως οι αβράκωτοι της Γαλλικής επαναστάσεως ... ούτω και ο Ρήγας εκάλει πάντας τους υπό των Τούρκων πιεζομένους χριστιανούς, Σέρβους, Βουλγάρους και Αλβανούς, να συμμαχήσωσιν κατά των Τούρκων, όπως ανάψει ούτω της ελευθερίας η πυρκαιά από των ορέων της Βοσνίας μέχρι των ερήμων της Αραβίας” και “...εις το νέον ελεύθερον κράτος θα συγκατέλεγε και τους Τούρκους που θα εδέχοντο ν'αποσχισθούν του Σουλτάνου και να ζήσουν εις την επικράτειαν, η οποία θα εσχηματίζετο, με ίσα δικαιώματα προς τους άλλους”

Αυτά έλεγε ο Ρήγας Φεραίος και όχι μόνο το

“Ως πότε παλικάρια, θα ζούμε στα στενά,
μονάχοι σα λιοντάρια, στες ράχες στα βουνά;
Κάλλιο είναι μιας ώρας ελεύθερη ζωή,
παρά σαράντα χρόνους σκλαβιά και φυλακή”

που είναι το μόνο που μαθαίναμε γι'αυτόν στο σχολείο και πέραν τούτου ουδέν. Αλήθεια, ποιο από τα οράματα του Ρήγα έχει πραγματωθεί;

Το σκοτάδι του ανώτερου κλήρου

Από την άλλη μεριά, τo 1798 εκδίδεται από το πατριαρχικό τυπογραφείο η "Πατρική Διδασκαλία", ένα εμετικό και σκοταδιστικό τουρκόφιλο έντυπο, που επιτίθεται εναντίον των ιδεών της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας και ουσιαστικά κατά των ιδεών του Ρήγα. Ως συγγραφέας του αναφέρεται ο πατριάρχης Ιεροσολύμων Άνθιμος, αλλά πολλοί ιστορικοί πιστεύουν πως συγγραφέας του ήταν ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε' (σύμφωνα με άλλους, αποτελεί έργο του Αθανάσιου Πάριου, "άγιου" της Ορθόδοξης Εκκλησίας).

Η "Πατρική Διδασκαλία" προειδοποιούσε για "τας νεοφανείς ελπίδας της Ελευθερίας", τις οποίες ο συγγραφέας θεωρούσε ως "νεοφανή και έντεχνον παγίδα", το τελευταίο τέχνασμα το οποίο "εμεθοδεύθη ο πρώτος αποστάτης Διάβολος" για να παραπλανήσει τους ευσεβείς. Ως αντίδοτο στην παγίδα της ελευθερίας, ο συγγραφέας συμβούλευε υποταγή στην "ισχυράν βασιλείαν των Οθωμανών" η οποία, σύμφωνα με αυτόν, ήταν το δώρο του Θεού προς τους ορθόδοξους χριστιανούς, σταλμένο για να τους προστατεύει από τις αιρέσεις. Σύμφωνα με τον συγγραφέα επίσης, η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε δημιουργηθεί από το Θεό εκ του μηδενός, σε μια εποχή που η χριστιανική ρωμαϊκή αυτοκρατορία άρχισε να "χωλαίνει εις τα της ορθοδόξου πίστεως φρονήματα", με σκοπό να "είναι εις μεν τους Δυτικούς ωσάν ένας χαλινός, εις δε τους Ανατολικούς ημάς πρόξενος σωτηρίας". Οι πραγματικοί ορθόδοξοι χριστιανοί, κατά συνέπεια, όφειλαν να υποταχθούν με ευγνωμοσύνη στους θεόσταλτους αφέντες τους και να ξεχάσουν κάθε μάταιη συζήτηση για απατηλές ελευθερίες πάνω σ' αυτή τη γη. Το "νυν θρυλλούμενον σύστημα της ελευθερίας", που είχε εμφανισθεί στις χώρες της Δύσης εκείνη την εποχή, αντέβαινε προς "τα ρητά της θείας Γραφής και των Αγίων Αποστόλων, οπού μας προστάζουν να υποτασσόμεθα εις τας υπερέχουσας αρχάς". Δεν αντιπροσώπευε παρά αναρχία και ακαταστασία, όπου "το καθ' αυτό σκοπούμενον ταύτης της ελευθερίας μία μισητή ολιγαρχία και τυραννία, ως εκ της πείρας φαίνεται". Ο υπαινιγμός σε σχέση με τη Γαλλική Επανάσταση ήταν σαφής σ’ αυτές τις τελευταίες προειδοποιήσεις.

Λίγα χρόνια αργότερα, το 1807, ο ίδιος ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄ έσπευδε να καταδικάσει τις επαναστατικές διεργασίες και με πατριαρχική εγκύκλιο προς την Αίγινα, την Ύδρα, τον Πόρο κτλ, συνιστούσε στους νησιώτες να μη στασιάσουν και να μη δεχτούν τις προτάσεις της Ρωσίας προς επανάσταση: "Και άλλοτε δια πολλών εκκλησιαστικών ημών εγκυκλίων και γραμμάτων εδηλώσαμεν προς πάντας τους ομογενείς ημών ευσεβείς … της κραταιάς και αηττήτου βασιλείας το χρέος όπου έχομεν να φυλάττωμεν το πιστόν ημών του ραγιαλικίου και να δεικνύομεν πάντοτε λόγοις και έργοις και κατ’ εξοχήν εν τοις παρούσι καιροίς … να διατηρήσετε εαυτούς ανωτέρους πάσης διαβολής και ενέδρας των υπεναντίων και εχθρών της κραταιάς βασιλείας … να μην τολμήσετε καθ’ οιονδήποτε τρόπον να δεχτείτε ποτέ τους υπεναντίους και εχθρούς της κραταιάς βασιλείας ..." διαβάζουμε στο βιβλίο του Γιάννη Κορδάτου “Η κοινωνική σημασία της ελληνικής επαναστάσεως του 1821”

Και γιατί, άλλωστε, να μην έχει αυτή τη στάση η επίσημη εκκλησία αφού σύμφωνα με το Εγκυκλοπαιδικό λεξικό Ελευθερουδάκη “... ο Οικουμενικός Πατριάρχης επείχεν απόλυτον εξουσίαν επί των εκκλησιαστικών μοναστηρίων και του κλήρου, ηδύνατο να καθαιρεί αρχιερείς και ιερείς, να χειροτονή αντ΄αυτών άλλους και να δικάζη αμέσως και εμμέσως τας μεταξύ χριστιανών διαφοράς. Τα εκκλησιαστικά κτήματα ανεγνωρίσθησαν αναφαίρετα και αφορολόγητα, η δε διαχείρισις τούτων αφέθη ελευθέρα εις τον Πατριάρχην και τους υπ' αυτόν αρχιερείς και λοιπούς ιερωμένους. Πας δε χριστιανός υπεχρεώθη να διαθέτη ωρισμένον μέρος της περιουσίας του υπέρ της Εκκλησίας ...”

Ας δούμε, επίσης, τι έλεγε ο Ανώνυμος της Ελληνικής Νομαρχίας για το ανώτερο ιερατείο “ ... Εκείνοι οι αυτόματοι και ουτιδανοί άρχοντες, οι φιλάργυροι και αμαθείς αρχιεπίσκοποι... Εκείνοι οι αυθάδεις και όντως βάρβαροι προεστοί...Τι λέγουσι λοιπόν , οι αυτοί οι βρωμεροί και χυδαιότατοι άνθρωποι; Πώς είναι δυνατόν να νικηθή ένα τόσο μεγάλο βασίλειον; Ημείς δεν ημπορούμεν να κυβερνηθώμεν μόνοι μας...μάλιστα εκείνοι οι βρωμοάρχοντες της Κωνσταντινουπόλεως, οπού όσον ύφος και αλαζονείαν έχουσι, άλλην τόσην αμάθειαν...Τι λοιπόν ημπορώ να τους είπω δια να τους καταπείσω;... Να τους κράξω, ίσως, άτιμους; Αλλ' αυτοί το έχουν δια προτέρημα”

Δεν έφταναν, όμως οι παραινέσεις του πατριάρχη προς τους Έλληνες να μην επαναστατήσουν, αλλά χρησιμοποιούσε και το όπλο του αφορισμού – που για πολλούς ανθρώπους εκείνη την εποχή ήταν χειρότερος και από το θάνατο. Το 1806 αφόρισε τον Κολοκοτρώνη μαζί με άλλους κλεφτoκαπεταναίους της Πελοποννήσου, ενώ μετά την έκρηξη της Επανάστασης αφόρισε και τον αρχηγό της Αλέξανδρο Υψηλάντη και τη Φιλική Εταιρεία καθώς και όλους όσοι συμμετείχαν στο κίνημα. 

Αλλά και πολύ αργότερα, μετά και από αυτήν ακόμη την επικράτηση της Επανάστασης, σύμφωνα με τον Douglas Dakin : "Στις 9/21 Μαΐου 1828 ο Καποδίστριας δέχτηκε στην Αίγινα μιαν αντιπροσωπεία από τέσσερις μητροπολίτες, που έφερναν μια επιστολή του Πατριάρχη Αγαθαγγέλου. Η επιστολή αυτή, που είχε ήδη δοθεί στη δημοσιότητα, παρότρυνε τους Έλληνες να πειθαρχήσουν στο νόμιμο ηγεμόνα τους, το Σουλτάνο. Ο Καποδίστριας απάντησε……ότι οι Έλληνες, ακλόνητοι στη χριστιανική τους πίστη, προτιμούσαν να πεθάνουν, παρά να υποταγούν και ότι δεν επρόκειτο ποτέ να αναγνωρίσουν μια εκκλησιαστική αρχή εξαρτημένη από τους Τούρκους"

Ο ρόλος των κοτζαμπάσηδων

Αφού είδαμε το όραμα του Ρήγα και την αντίδραση του ανώτερου κλήρου προς οτιδήποτε νεωτερικό και προς την ίδια την Επανάσταση ακόμη, ας δούμε και το ρόλο που έπαιξαν οι κοτζαμπάσηδες-προεστοί-δημογέροντες-πρόκριτοι, οι οποίοι ασκούσαν εξουσία στο όνομα του Σουλτάνου, περισσότερο με την εύνοια των εκπροσώπων του και λιγότερο με την αναγνώριση των υπόλοιπων μελών της κοινότητας.

Η κύρια αρμοδιότητα των κοτζαμπάσηδων ήταν η είσπραξη των φόρων, μέρος των οποίων το παρακρατούσαν οι ίδιοι. Ο Καρλ Μέντελσον Μπαρτόλντυ , γράφει για τους κοτζαμπάσηδες:     “...εκτός του ανωτέρου Κλήρου, του οποίου το εγωιστικόν συμφέρον ήτο ν' απολαύει της ευνοίας του διβανίου, είχε μορφωθή και κάποια αριστοκρατία, ης τα μέλη, εφαίνοντο λησμονούντα εν τη ευμαρεία του βίου, το δυστύχημα της απατρίας... Ήσαν ούτοι οι Φαναριώται εν Κωνσταντινουπόλει και οι προύχοντες(κοτζαμπάσηδες) εν τη λοιπή Ελλάδα, άνθρωποι, όμως τοιαύτης φήμης, ώστε οι συμπατριώτες των τους ονόμαζαν Χριστιανότουρκους”

Ο Nίκος Mπελογιάννης στο βιβλίο του "Tο ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα" γράφει γι' αυτούς :   "Mόλις ξέσπασε η επανάσταση, ο λαός πρόσφερε ό,τι είχε και δεν είχε. Oι αγρότες τα ζώα τους και τα γεννήματά τους, οι τσοπαναραίοι και το τελευταίο τους πρόβατο, οι κοπέλες τις προίκες τους, οι γυναίκες τους άντρες τους, κι όλοι μαζί, χωριάτες και τσοπάνηδες, ναύτες και μικροτεχνίτες, άντρες και γυναίκες έδιναν το αίμα τους και τη ζωή τους για να λευτερωθεί ο τόπος από τον ξένο ζυγό. Στο μεγάλο αυτό εθνικό σάλπισμα της λευτεριάς, οι αστοκοτζαμπάσηδες ξέρετε τί πρόσφεραν; Aφού αντιδράσανε στην κήρυξη της επανάστασης κι ύστερα αναγκάστηκαν να πάρουν μέρος θέλοντας και μη, όχι μόνο δεν άνοιξαν το παραφουσκωμένο πουγκί τους να δώσουν έστω κι ένα γρόσι για τον αγώνα, αλλά βουτήχτηκαν και μεταξύ τους ποιος θα πρωταρπάξει περισσότερα χτήματα απ' αυτά που παράτησαν οι Tούρκοι. Kι όμως, τα χτήματα τούτα -πολλά κι αρκετά εύφορα - ονομάστηκαν «εθνικά» κι είχε αποφασιστεί να πουληθούνε και τα λεφτά να διατεθούν για τον αγώνα. Mα και η πράξη τούτη ήτανε, το πιο πολύ, μανούβρα των κοτζαμπάσηδων για να μη μοιραστούν τα χωράφια στο λαό, μα να τα πάρουν αυτοί για ένα κομμάτι ψωμί, αν δεν κατάφερναν να τα βουτήξουν με το ζόρι. Oι ζάμπλουτοι πάλι Kουντουριώτηδες κι άλλοι πλούσιοι καραβοκυραίοι, αφού εξόντωσαν τον αρχηγό των ναυτών, τον ανδρείο καπετάνιο Oικονόμου, που τους ανάγκασε να 'ρθούνε με το ζόρι στην επανάσταση, ρίχτηκαν με τα καράβια τους πιο πολύ στο πλιάτσικο, παρά στον τούρκικο στόλο"

Αυτός, πάλι, ο Οικονόμου ποιος ήταν; Μαθαίνουμε για τον Κουντουριώτη, για τη Μπουμπουλίνα, για το Μιαούλη και για τόσους άλλους πλοιοκτήτες, αλλά για τον Οικονόμου δε μιλάμε πολύ. Ίσως γιατί η ιστορία του βγάζει στη φόρα πολλά άπλυτα που πρέπει να τα κουκουλώσουμε.

Όπως διαβάζουμε στην Πάπυρος-Λαρούς-Μπριττάνικα  “ ο Αντώνης Οικονόμου από την Ύδρα μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία από τον Παπαφλέσσα το 1820 στην Κωνσταντινούπολη και αμέσως μετά επέστρεψε στην πατρίδα του για να προετοιμάσει την εξέγερση και άρχισε εντατική στρατολογία ανάμεσα στους Υδραίους ναυτικούς. Παρόλα αυτά, οι πλοιοκτήτες και οι προεστοί της Ύδρας δίσταζαν. Στις 28 Μαρτίου 1821, όμως, ο Οικονόμου με οπαδούς του ξεσήκωσαν το λαό και τον προέτρεψαν να καταλάβει τα πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι , ενώ ταυτόχρονα κατηγόρησαν τους προεστούς για ολιγωρία και μειωμένο πατριωτισμό. Στη συνέχεια, κατέλαβαν το διοικητήριο και έδιωξαν το διορισμένο από τους Τούρκους διοικητή. Οι προεστοί αιφνιδιάστηκαν και δεν πρόλαβαν να αντιδράσουν. Αναγκάστηκαν, λοιπόν, να αναγνωρίσουν την εξουσία του Οικονόμου και, κάτω από τη λαική πίεση, να δώσουν 130.000 τάληρα για τον εξοπλισμό του στόλου. Έτσι, στις 16 Απριλίου 1821 η Ύδρα κήρυξε επίσημα την Επανάσταση και ο Οικονόμου ανέλαβε την πολιτική και στρατιωτική εξουσία. Αυτό ήταν κάτι που οι άρχοντες του νησιού δεν ήταν διατεθειμένοι να αποδεχθούν και άρχισαν να ραδιουργούν εναντίον του. Μετά από πολλές αποτυχημένες προσπάθειες εναντίον του και αφού τον κυνήγησαν, κατόρθωσαν να τον κρατούν περιορισμένο σε μοναστήρι της Πελοποννήσου. Μόλις, όμως, ο Οικονόμου πληροφορήθηκε τη σύγκληση της Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου αποφάσισε να πάει εκεί με σκοπό να ζητήσει δικαιοσύνη από τα μέλη της. Οι προεστοί της Υδρας, όμως, αποφάσισαν να τον θανατώσουν και ήρθαν σε συννενόηση με τον κοτζάμπαση Ανδρέα Λόντο, ο οποίος έστειλε 70 μισθοφόρους και σκότωσαν τον Οικονόμου, ενώ αυτός κατευθυνόταν προς την Επίδαυρο. Η δολοφονία αυτή έβλαψε την Επανάσταση, επειδή υπήρχαν οι δυνατότητες να πετύχαινε ο Οικονόμου την εκποίηση των πολεμικών πλοίων και τη δημιουργία εθνικού στόλου με απείρως καλύτερα αποτελέσματα στο ναυτικό αγώνα”

Βλέπουμε, λοιπόν, στην περίπτωση του πραγματικού επαναστάτη Οικονόμου πώς οι προεστοί της Ύδρας συνεργάστηκαν με τους κοτζαμπάσηδες της Πελοποννήσου για να δολοφονήσουν τον άνθρωπο που αμφισβητούσε την εξουσία τους. Και αυτή η δολοφονία δεν ήταν η πρώτη ούτε η τελευταία. Ο ρόλος, όμως, των κοτζαμπάσηδων στην καθημερινή ζωή των υπόδουλων Ελλήνων έχει αποτυπωθεί και σε διάφορα τραγούδια της δημοτικής μας μουσικής, όπως το παρακάτω :

- “Βασίλη κάτσε φρόνιμα να γίνεις νοικοκύρης,

για ν' αποχτήσεις πρόβατα, ζευγάρια κι αγελάδες

χωριά κι αμπελοχώραφα, κοπέλια να δουλεύουν”

- “Μάνα μου 'γω δεν κάθομαι να γίνω νοικοκύρης,

να καμ' αμπελοχώραφα, κοπέλια να δουλεύουν,

και να'μαι σκλάβος των Τουρκών, κοπέλι των γερόντων*

* γέροντες = κοτζαμπάσηδες

Αλλά και στο παρακάτω δημοτικό τραγούδι φαίνεται πως ο απλός λαός έβαζε στην ίδια μεριά – και απέναντί του – τους Τούρκους με τους κοτζαμπάσηδες.

Εγώ ραγιάς δε γένομαι, Τούρκους δεν προσκυνάω,

δεν προσκυνώ τους άρχοντες και τους κοτζαμπασήδες,

μον' καρτερώ την άνοιξη να' ρθούν τα χελιδόνια,

να βγούν οι βλάχες στα βουνά, να βγουν οι βλαχοπούλες

Αλλά την πραγματική αγωνία των κοτζαμπάσηδων για το τι θα συμβεί μετά την Επανάσταση, τη δείχνουν οι διάλογοι του Παπαφλέσα με τους κοτσαμπάσηδες και τον Παλαιών Πατρών Γερμανό στο Αίγιο (τότε Βοστίτσα), στις 26 Γενάρη 1821, όταν ως πληρεξούσιος του Αλέξανδρου Υψηλάντη τους συνάντησε, προκειμένου να τους πείσει να συμμετάσχουν στην Επανάσταση.

Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, αρνιόταν την επανάσταση ρωτώντας: "Πού πολεμοφόδια; Πού όπλα; Πού χρήματα πολυάριθμα; Πού στρατός πεπαιδευμένος; Πού στόλος εφοδιασμένος;"  για να καταλήξει: "... Αλλ' εις την εποχήν ταύτην οποία δείγματα θετικότητας έχομεν, διά να πιστεύσωμεν όσα λέει ο Δικαίος και όσα γράφει ο Υψηλάντης;" 

Αμέσως μετά, ο Σωτήρης Χαραλάμπης είπε: "... πιστεύω πως η Ρωσία, όπου έχει την ίδια θρησκεία μ' εμάς, θα συντροφέψει τον Υψηλάντη με στρατεύματα... Μα εμείς εδώ, αφού ξεκάνουμε τους Τούρκους, σε ποιον θα παραδοθούμε; Ποιον θα 'χουμε ανώτερο; Ο ραγιάς, αφού πάρει τα όπλα δε θα μας ακούει πια και δε θα μας σέβεται και θα πέσουμε στα χέρια εκείνου, που δεν μπορεί να κρατήσει το πιρούνι να φάει! Κάλλιο οι Τούρκοι κι ο ραγιάς υπόδουλος, παρά λεύτερο έθνος με το λαό να 'χει δικαιώματα!”

Ο Παπαφλέσσας, οργισμένος, τους απάντησε : "Η επανάσταση είτε θέτε είτε όχι θα γίνει! Πάρτε το απόφαση. Αν εσείς γυρεύετε να την εμποδίσετε, εγώ πήρα προσταγή από την Αρχή να ξεσηκώσω το λαό και να την κάνω. Και τότες όποιον βρουν ξαρμάτωτο οι Τούρκοι, ας τον κόψουν..."

Για να του ανταπαντήσει ο Παλαιών Πατρών Γερμανός: "Είσαι απατεώνας, άρπαγας, εξωλέστατος!" (Αμβρόσιος Φραντζής "Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδας")

Αλλά και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, ο ρόλος τους ήταν πολλές φορές αντιδραστικός όταν καταλάβαιναν ότι κινδύνευε η εξουσία τους. Όταν, για παράδειγμα, ο Κολοκοτρώνης κινήθηκε να βοηθήσει στην πολιορκία της Πάτρας, οι πρόκριτοι της Αχαίας απείλησαν με εμφύλιο πόλεμο αν ο Κολοκοτρώνης πλησίαζε. Έτσι, με δεδομένη τη στρατιωτική τους ανικανότητα, δεν κατάφεραν να την καταλάβουν και η Πάτρα έμεινε στα χέρια των Τούρκων μέχρι το τέλος.

Για το γεγονός αυτό, ο Καρλ Μέντελσον Μπαρτόλντυ γράφει : 

“... Οι πρόκριτοι της Αχαίας, αρχηγούντος του Παλαιών Πατρών Γερμανού και του Ανδρέα Ζαίμη, έγραψαν προς τον Υψηλάντην, ότι απέστεργον την βοήθειαν του Κολοκοτρώνη, επιθυμούντες να απαλλαγώσι μόνοι των από τους εν Πάτραις Τούρκους. Ηπείλησαν, μάλιστα, ότι θα ανθίσταντο ενόπλως κατά του Κολοκοτρώνη, και παρεκάλεσαν τον κρύφιον εχθρόν του Δεληγιάννην να τους βοηθήσει”

Επίλογος

Διαβάζοντας τα παραπάνω, μπορούμε να αντιληφθούμε ποια εκδοχή του '21 τελικά επικράτησε. Ούτε το όραμα του Ρήγα πραγματώθηκε, ούτε επίσης το όραμα των λογίων και φιλελλήνων για ένα σύγχρονο δυτικό κράτος στα πλαίσια του Διαφωτισμού. Ούτε, βέβαια, το όραμα του απλού λαού για συμμετοχή του στη διανομή του πλούτου.

Αυτό που επικράτησε ήταν το Εικοσιένα των κοτζαμπάσηδων, των πολιτικάντηδων και των σκοταδιστών ρασοφόρων και αυτές τις αμαρτίες πληρώνουμε ακόμη