Η Αποκριά ανέκαθεν εορταζόταν στην Ελλάδα. Με έντονες κατά τόπους παραλλαγές, τόσο στις εκδηλώσεις και το θέαμα που προσέφεραν όσο και στο περιεχόμενο τους, στο βαθύτερο τους νόημα θα λέγαμε σήμερα. Με λίγα λόγια, η απόσταση από τις Διονυσιακές γιορτές μέχρι τα σύγχρονα καρναβάλια μπορεί να είναι μεγάλη ως προς το περιεχόμενο αλλά παραμένει μικρή ως προς τους στόχους τους οποίους εξυπηρετούσαν οι ανθρώπινες αυτές εκδηλώσεις.

Οι μεγάλες γιορτές δεν έπαψαν ποτέ να είναι απεικόνιση του αιώνιου κύκλου της Φύσης, της βλάστησης  της γης και της αναπαραγωγής της ζωής. Από τις γιορτές περί την Αποκριά, στοιχεία και δρώμενα από τις αρχαίες παγανιστικές τελετές,  διαδόθηκαν ευρέως και ρίζωσαν στις κοινωνίες που αναπτύχθηκαν. Τα στοιχεία της αθυροστομίας και του αποκαλούμενου «άσεμνου» επέζησαν ακόμα και της συντέλειας της κάθε θρησκείας και της ακόλουθης υποκατάστασης της από άλλη. Επέζησαν και γλίτωσαν ακόμα και από τις πιο βάρβαρες εξουσίες, θρησκευτικές ή κοσμικές, που θέλησαν να καθυποτάξουν τις συνειδήσεις με χαλινάρια  σεμνοτυφίας. Επιβιώνουν ακόμα και σήμερα, στην εποχή της ανόδου του πουριτανισμού και της -καλβινικής προέλευσης- πολιτικής ορθότητας. Γενικά ακόμα και τώρα που οι εξουσίες επιβάλλουν έναν απαραίτητο για την επιβίωση τους  συντηρητισμό-κοινωνικό καθωσπρεπισμό, έρχεται η  περίοδος της Αποκριάς που επιβεβαιώνει πως δεν έχουμε ακόμα αποβάλλει τη φυσική μας υπόσταση, εκείνη του ανθρώπου που έχει ανάγκες, επιθυμίες, πόθους.

Ας επιστρέψουμε στις απαρχές των σύγχρονων καρναβαλιών. Από τον Μεσαίωνα κι εξής τα παγανιστικά στοιχεία και οι τελετές ενσωματώθηκαν στο δυτικοευρωπαϊκό καθολικό Καρναβάλι και αντίστοιχα στις νεοελληνικές, ορθόδοξες Αποκριές. Από την άλλη μεριά, οι προτεσταντικές εκκλησίες δεν διαθέτουν τέτοιες επιβιώσεις αφού δεν διέθεταν ούτε κεντρικές εκδηλώσεις, όπως τα καρναβάλια. Ακόμα και οι αρχαιότερες παγανιστικές τελετές των λαών της κεντρικής Ευρώπης εξαφανίστηκαν με την επικράτηση του χριστιανικού προτεσταντικού δόγματος, το οποίο απαλλαγμένο από φαντασιοπληξίες και λοιπά  οράματα, επικρατεί πλέον στον κόσμο. Η επικράτηση του φαίνεται άλλωστε από το politically correct που δεν επιβάλλεται λόγω της προόδου της κοινωνίας και της εμπέδωσης του αλληλοσεβασμού μεταξύ των μελών της, αλλά επιβάλλεται μέσω ενός ιδιότυπου συρμού, σχεδόν δογματικά.

Απόκριες και Καρναβάλι/Carnival* έχουν την ίδια ετυμολογική σημασία: αποχή από το κρέας. Στο πλαίσιο της καθολικής και της ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης συμβολίζουν την εγκατάλειψη της αμαρτίας και τον εξαγνισμό του σώματος και της ψυχής, ένα συγκεκριμένο διάστημα πριν από το Πάσχα και τον εορτασμό της Ανάστασης του Χριστού.  Σε αυτό το μεταίχμιο του ετήσιου κύκλου ανήκει  και ο μύθος της Δήμητρας και της Περσεφόνης, σύμβολο της χειμωνιάτικης νάρκης και της  ανοιξιάτικης αφύπνισης της Φύσης.  Στους αρχαίους πολιτισμούς όσο και στις σύγχρονες κοινωνίες, η ιδέα και η πραγμάτωση των μαζικών εορτασμών με ξέφρενο και άναρχο  γλέντι, γέλιο, μεταμφίεση, ανταλλαγή ρόλων και σάτιρα λειτουργούν εκτονωτικά και ως εκ τούτου θεραπευτικά για τις κοινωνίες.

Το Αθηναϊκό καρναβάλι

Οι πρώτες αποκριάτικες δημόσιες εκδηλώσεις, μεταμφιέσεις και σατιρικές δραστηριότητες στην Αθήνα εμφανίστηκαν όταν ανέλαβε τα καθήκοντά της η βαυαρική αντιβασιλεία του Όθωνα. Η Αποκριά εορταζόταν και παλαιότερα αλλά με έναν χαρακτήρα πιο «ιδιωτικό» ο οποίος έφτανε μέχρι την κλίμακα της γειτονιάς. Την εποχή της έναρξης της αντιβασιλείας του Όθωνα οι γιορτές γίνονται πια δημόσιες με κοινές εκδηλώσεις για όλη την πόλη.

Το επίκεντρό τους βρισκόταν στη συμβολή των οδών Αιόλου και Μητροπόλεως. Εκεί υπήρχαν τα κεντρικά καφενεία και η πλατεία Δημοπρατηρίου, το παζάρι. Τα πολιτικά πρόσωπα της επικαιρότητας είχαν πάντα την τιμητική τους.

Στα τότε δρώμενα περιλαμβανόταν μία αναπαράσταση υπουργικού συμβουλίου, το οποίο «συνεδρίαζε» πάνω σε κάρο (άρμα της εποχής) και αλληγορικά πρωταγωνιστούσαν ένας σχοινοπλέκτης και ένας ζωγράφος (παραπομπή στους Κωνσταντίνο Σχινά και Κωνσταντίνο Ζωγράφο, αμφότεροι υπουργοί της τότε κυβέρνησης). Διάφοροι απευθύνονταν προς εκείνους με ιδιαίτερα καυστικά ή ακόμη και υβριστικά σχόλια. Ανταλλάσσονταν χυδαίοι υπαινιγμοί που αφορούσαν την εμφάνιση και τα φυσικά χαρακτηριστικά των δύο υπουργών Σχινά και Ζωγράφου, πάντα όμως προς τους δύο σατιριστές, τον σχοινά, δηλαδή τον κατασκευαστή σχοινιών και τον ζωγράφο. Ένα τέτοιο θέαμα και ακρόαμα, με ύβρεις και χυδαιολογίες κατά υπουργών –έστω και ρόλων επί κάρου- δεν θα ήταν αποδεκτή σήμερα (βλ. Άδ, Γεωργιάδη κατά του κωμικού Χρ. Ζαραλίκου)

Οι ονειδισμοί τους ήταν σκληροί προς κάθε κατεύθυνση. Περιλάβαιναν τον βασιλιά, τους πολιτικούς αλλά και την Εκκλησία. Αυτοσχέδια στιχάκια όπως

«Κακό χρόνο να ‘χουν όλ’ οι βαυαροί

πού ‘λθαν στην Ελλάδα κ’ ήπιαν το κρασί»

προκαλούσαν. Το γεγονός ότι είχαν διαλέξει την πλατεία Ανακτόρων ζέσταινε ακόμη περισσότερο τα πνεύματα. Μέχρι που το 1843 οι αστυνομικές αρχές αποφάσισαν να «αποπέμψουν διοικητικά», δηλαδή να εξορίσουν τον επικεφαλής των αδόντων καρναβαλιστών στο Ναύπλιο για να ησυχάσουν! Για να αποφεύγονται τα αποκριάτικα… έκτροπα εκδίδονταν πλέον αστυνομικές διατάξεις της μάσκας, της μεταμφίεσης ή των αποκριάτικων εκδηλώσεων στο σύνολό τους.

Στο γύρισμα του αιώνα

Από τον 19^ο προς τον 20^ο αιώνα, η Αθηναϊκή αποκριά γίνεται κεντρική αποκριάτικη εκδήλωση. Σε αυτό συντελεί και η λογοτεχνική παρέα του Γ. Σουυρή, δηλαδή οι Παλαμάς, Δροσίνης, Λάσκαρης,  Βελιανίτης, Άννινος, Τσοκόπουλος, Πωπ Στρατήγης, Σκόκος και  Νιρβάνας που παράγουν ευτράπελα αλλά και στίχους που διαδίδονται παντού ανάμεσα στους καρναβαλιστές. Σκωπτικοί στίχοι, είτε σατιρίζουν είτε κατακεραυνώνουν την εξουσία αλλά και μέρος των αστών της εποχής. Ενδεικτικά το απόσπασμα:

«………………

Στους τωρινούς καιρούς της Ρωμιοσύνης,

τραγούδια δεν μας πρέπουν σοβαρά

ούτε κλωνάρια δαφνης και μυρσίνης,

μας φθάνει μουσική του ταμπουρά.

Γυναίκες, άνδρες όλοι στο χορό,

Και σας κρατώ το ίσο … τιριρό.

Όλο το χρόνο είμαστε μπερλίνες,

κι όμως βαστούμε ύφος σοβαρό,

και για τις δόξες σκούζουμε εκείνες,

που άλλοτε τις είχαμε σωρό.

Όπ! Όπ! πηδάτε όλοι σας ψηλά

Οι φτέρνες σας ν’ ανάψουν… τραλαλά.

Όλοι σ’ αυτή τη γη μασκαρευτήκαν,

Ονείρατα, ελπίδες και σκοποί,

Οι μοίρες μας μουτσούνες εγινήκαν,

Δεν ξέρομε τι λέγεται ντροπή.

Όπ! Όπ! στο γύρο όλοι… τραλαλό…

Κι εγώ μασκαρεμένος σας γελώ….»

Δεκαετία του 1930

Από τις πρώτες εκδηλώσεις που ο ΕΟΤ έθεσε υπό την αιγίδα του ήταν και η Αθηναϊκή Αποκριά και μάλιστα και μετά το 1936 που υποτίθεται πως έκλεισε μετά τη συγχώνευση του στο λεγόμενο «Υπουργείο Τύπου» του διαβόητου Νικολούδη.

Με επίκεντρο την Πλάκα και τις πέριξ περιοχές, οι αθηναϊκές αποκριάτικες εκδηλώσεις άκμασαν (με διάλειμμα την τραγική δεκαετία του 1940) μέχρι το αποκορύφωμα τους στη δεκαετία του 1960. Αξίζει να σημειώσουμε τη στάση του Γ. Σεφέρη, κατοίκου της οδού Κυδαθηναίων,  ο οποίος παρατηρώντας μεθυσμένους και οργιάζοντες καρναβαλιστές γίνεται επικριτικός και καυστικός, δηλώνοντας την αηδία του στα ημερολόγια του (Μέρες Γ’).

Ο ποιητής δεν έκανε κάτι διαφορετικό από το να εκφράσει τον τρόπο που έβλεπε η μεγάλη αστική τάξη της εποχής την λαϊκή Αποκριά. Ο Παλαμάς, ο Δροσίνης ή οι άλλοι ποιητές φίλοι του Σουρή, στις αρχές του αιώνα δεν γνώριζαν την έννοια της "αστικής τάξης". Ήταν παλαιοελλαδίτες και μόνο αυτόν τον τρόπο γνώριζαν εκείνη την εποχή. Ο σμυρνιός Σεφέρης όμως, ήδη στη δεκαετία του 1930, ήταν μέλος της πραγματικά μεγαλοαστικής τάξης της χώρας. Οι αστοί προέκριναν μία πιο εκλεπτυσμένη μορφή γιορτής για την Αποκριά αλλά ενώ κατάφεραν να επιβάλουν την άποψη τους σε πολλά, δεν μπόρεσαν να της στερήσουν τον Βακχικό της χαρακτήρα. Αυτό το κατάφεραν οι υπερατλαντικοί πολιτιστικοί μας επικυρίαρχοι κατά τις τελευταίες 3 δεκαετίες. Αλλά αυτό που γράφουμε εδώ είναι politically incorrect και γι’ αυτό δεν επεκτεινόμαστε.

Τα άλλα σημερινά καρναβάλια

Το καρναβάλι της Πάτρας είναι μάλλον το μεγαλύτερο και ίσως το παλαιότερο στον ελλαδικό χώρο. Επειδή έλκει την καταγωγή του μερικώς και από τα Επτάνησα τα οποία είχαν και έχουν τον δικό τους τρόπο να γιορτάζουν την Αποκριά, ανήκει σε άλλη κατηγορία από αυτή στην οποία ανήκουν οι εορτές της Αθήνας. Σταδιακά όμως εξαλείφθηκαν οι διαφορές και η ανάπτυξη κι άλλων καρναβαλιών κατά τον τρόπο και το πνεύμα του πατρινού (βλ. Μοσχάτο ή της Ξάνθης)  εξομοίωσαν τον τρόπο που γιορτάζονται οι Αποκριές σε μεγάλο βαθμό.

Εξαιρέσεις μάλλον είναι ο Τύρναβος και οι γύρω περιοχές που διατηρούν τον διονυσιακό τους χαρακτήρα αλλά και τα πρώιμα καρναβάλια της Δυτικής Μακεδονίας που όμως είναι αμέσως μετά την πρωτοχρονιά και δεν ακολουθούν το Τριώδιο.

Να μην επεκταθούμε όμως περισσότερο. Τα καρναβάλια είναι έξω και μας περιμένουν και ακόμα καλύτερα, μας περιμένουν τα Κούλουμα για τα οποία οι προγνώσεις της ΕΜΥ είναι εξαιρετικές. 

Καλή Αποκριά λοιπόν στη χώρα που το καρναβάλι κυβερνά και τις 365 μέρες του χρόνου.

-----

Καρναβάλι: δάνειο από την ιταλική λέξη carnevale, η οποία ανάγεται στο υστερολατινικό carnem (το κρέας) levare (σηκώνω, αφαιρώ) (Ν. Σαραντάκος Μάρτιος 2011)

Αποκριά (από+κρέας) της Απόκρεω

Παραπομπή:

Τα Γαμοτράγουδα, αγαπημένες απαγγελίες των ημερών