Η Καίτη Χωματά ερμηνεύει σε κάποια παραλία της Νάξου το τραγούδι του Γιάννη Σπανού σε στίχους Κώστα Κωτούλα «Η μπαλάντα της Καίτης» (από την ταινία «Σκιές στην άμμο» 1970)
του Δημήτρη Βελαώρα, συνεργάτη της Attica Voice
Εκεί λοιπόν που συζητούσαμε για μουσική με το Χρήστο, μου λέει «Αφού τόσο πολύ σου αρέσει και το ψάχνεις από τα φοιτητικά μας χρόνια, γιατί δε γράφεις ένα άρθρο για το Νέο Κύμα;....». Κι έκανα τότε το λάθος και του υποσχέθηκα πως θα το γράψω. Σκέφτηκα: Καλοκαίρι είναι, τι πιο ταιριαστό από το Νέο Κύμα για μια τέτοια εποχή; Ξέρεις τώρα, θάλασσες, έρωτες, παραλίες, πανσέληνοι και όλα τα σχετικά. Δεν άργησα όμως πολύ να συνειδητοποιήσω πόσο δύσκολο –τουλάχιστον για μένα- θα ήταν το εγχείρημα. Κι ο λόγος είναι μάλλον απλός: Το Νέο Κύμα δεν έχει κάποια σαφή κεντρική μουσική ραχοκοκαλιά αναφοράς. Δεν είναι λαϊκό τραγούδι, δεν είναι «έντεχνο», δεν είναι μπαλάντα, ή μάλλον... είναι όλα αυτά μαζί, σε διαφορετικές κάθε φορά αναλογίες και ισορροπίες. Θα το πω όπως το αντιλαμβάνομαι: Το Νέο Κύμα δεν ήταν απλά ένα μουσικό ρεύμα. Το Νέο Κύμα είχε τα χαρακτηριστικά ενός καλλιτεχνικού και αισθητικού κινήματος που χρησιμοποίησε τη μουσική ως όχημα και φορέα επικοινωνίας με το κοινό του.
Για να αντιληφθεί όμως κανείς την αισθητική του Νέου Κύματος, θα πρέπει πρώτα να κατανοήσει την κοινωνική και πολιτική κατάσταση της τότε νεοελληνικής κοινωνίας. Μιλάμε για το ξεκίνημα της δεκαετίας του ’60. Είναι η εποχή που παρά τα μεγάλα οικονομικά προβλήματα, τη μετανάστευση αλλά και τα τεράστια ζητήματα δημοκρατίας ως συνέπεια του παγκόσμιου πολέμου και –κυρίως– του εμφύλιου, κάποια μικρή ελπίδα αρχίζει να εμφανίζεται στο βάθος του ορίζοντα. Η Αριστερά ξαναβγαίνει στο φως και γίνεται ισχυρή κοινοβουλευτική δύναμη, η Ένωση Κέντρου κερδίζει τις εκλογές του 1965, οι Έλληνες αρχίζουν πάλι να διεκδικούν ένα καλύτερο αύριο ειρήνης και ευημερίας. Είναι η ίδια εποχή που οι νεολαίοι της Δύσης αμφισβητούν το παλιό status quo, είναι η εποχή των μεγάλων απελευθερωτικών κινημάτων στον Τρίτο Κόσμο, η εποχή ανόδου του γυναικείου κινήματος και της σεξουαλικής απελευθέρωσης. Κι όλα αυτά φτάνουν και σε εμάς. Ίσως το άρωμα της νεοελληνικής πραγματικότητας στα αστικά κέντρα της χώρας εκείνη την περίοδο να μην έχει αποδοθεί καλύτερα από ότι στο μυθιστόρημα του Στρατή Τσίρκα «Η Χαμένη Άνοιξη» γραμμένο το 1976 και αναφερόμενο στο 1965. Είναι μέσα σε αυτό το κλίμα που το Νέο Κύμα κάνει την εμφάνισή του και κατορθώνει να κερδίσει τις καρδιές κυρίως της νεολαίας που ελπίζει για ένα αύριο καλύτερο απ’ αυτό των γονιών της.
Αλλά ας πάρω τα πράγματα από την αρχή. Αν το Νέο Κύμα ήταν φυσικό πρόσωπο, θα είχε τρεις γονείς: Τον Γιάννη Σπανό, τον Γιώργο Παπαστεφάνου και τον Αλέκο Πατσιφά. Ο πρώτος το γέννησε μουσικά κάπου εκεί στις αρχές της δεκαετίας του ’60 μετά από τις εμπειρίες που είχε στο Παρίσι, όπου ζούσε και εργάζοταν ως μουσικός. Τον Γιάννη Σπανό τον ξέρουμε όλοι. Αυτό όμως που ίσως δεν ξέρουμε για τον Σπανό είναι η επιτυχία και οι σπουδαίες συνεργασίες που είχε εκείνη την εποχή στη Γαλλική πρωτεύουσα με σπουδαία ονόματα του Γαλλικού καλλιτεχνικού κόσμου, όπως οι Serge Gainsbourg, Brigitte Bardot, κ.ά., αλλά κυρίως με την σπουδαία μούσα των Υπαρξιστών Juliette Gréco, εντασσόμενος στην τότε περίφημη καλλιτεχνική παρέα της αριστερής όχθης (rive gauche) του Σηκουάνα. Ο Γιώργος Παπαστεφάνου που εργάζονταν τότε ως δημοσιογράφος έπαιξε πέρα από το ρόλο του στιχουργού και το ρόλο του συνδετικού κρίκου ανάμεσα στον Σπανό και σε ερμηνευτές όπως η Αρλέτα και η Καίτη Χωματά, αλλά και στον Αλέκο Πατσιφά που ίδρυσε την ίδια εποχή τη θρυλική εταιρεία δίσκων Lyra.
Όπως διηγείται ο ίδιος ο Σπανός σε συνέντευξη του:
«Το 1960-61 γνώρισα τον Πατσιφά. Ήμουν ήδη 2-3 χρόνια στο Παρίσι και δεν είχα έρθει καθόλου Ελλάδα μέχρι να ορθοποδήσω. Ήρθε όμως και με βρήκε για μια συνέντευξη στο σπίτι μου ο Γιώργος Παπαστεφάνου, που εργαζόταν ως δημοσιογράφος. Ο Γιώργος μου είπε εκεί να μου γνωρίσει έναν πολύ σπουδαίο άνθρωπο στην Αθήνα. Ακόμη δεν την είχε τη Lyra ο Πατσιφάς, αλλά είχε μεγάλη σχέση με τον Ίκαρο και τον κύκλο των ποιητών. Του έπαιξα δυο μελωδίες στο πιάνο. Του άρεσαν και μου λέει: «Φύγε ξανά Γαλλία και το επόμενο καλοκαίρι έλα να με βρεις, γιατί έχω σκοπό να ξεκινήσω μια καινούργια εταιρεία». Έτσι βγήκαν τα δύο πρώτα μου τραγούδια σε δισκάκι 45 στροφών με την Καίτη Χωματά, το «Μικρό ταξίδι στον γιαλό», που είχε στην άλλη πλευρά το «Μια αγάπη για το καλοκαίρι». Έτσι ξεκινήσαμε τη Lyra μαζί με τον Αλέκο Πατσιφά. Στίχους έβαλε ο Παπαστεφάνου [....................] Όντας επηρεασμένος εγώ από τη γαλλική κουλτούρα και τη nouvelle vague [σημ.: «νέο κύμα» στα ελληνικά], πρότεινα του Πατσιφά, μια και φτιαχνόταν κάτι καινούργιο στην ελληνική μουσική, να το βαφτίσουμε «Νέο Κύμα». Το ήθελε κι αυτός, που το έβλεπε ως κίνημα. Έτσι παρέμεινε το όνομα και πολλοί διεκδικούν τώρα την πατρότητά του, αλλά τα 'χω πει χιλιάδες φορές.»
Και έτσι, κάπου εκεί στο 1964 κυκλοφόρησε από τη Lyra ένα 45άρι δισκάκι που στη μία του πλευρά είχε το «Μια αγάπη για το καλοκαίρι» του Σπανού σε στίχους Παπαστεφάνου με την ερμηνεία της 17χρονης τότε πρωθιέρειας του Νέου Κύματος, Καίτης Χωματά. Ας ακούσουμε εδώ τον ύμνο του Νέου Κύματος όχι όμως από την Χωματά, αλλά από το λιτό πιάνο του Γιάννη Σπανού:
Η θεματολογία του Νέου Κύματος είναι ιδιαίτερη και αποτελεί το πιο εμβληματικό του χαρακτηριστικό που αρκεί για να περιγράψει το μουσικό αυτό ρεύμα ίσως πολύ πιο ενδεικτικά από την ίδια τη μουσική. Στο στίχο κυριαρχεί μια γλώσσα εφηβικού ιδεαλισμού και ευαισθησίας όπου τα πάντα είναι καθαρά και αγνά, είτε αυτά αφορούν τον έρωτα και τον χωρισμό, τη χαρά ή τη θλίψη, τη ζωή ή το θάνατο. Και όλα είναι ειδωμένα μέσα από τη ματιά μιας αέναης συναισθηματικής νεότητας, μιας γλυκιάς μελαγχολίας που αντιμετωπίζει την ανθρώπινη ύπαρξη μέσα από μια σταθερά ελπιδοφόρα –αλλά πολλές φορές κρυφή– σκοπιά ακόμα και στις πιο δυσάρεστες εκφάνσεις της. Αντλεί αρκετά συχνά τα θέματά του από τη φύση, την οποία συνήθως βλέπει με μιά εξιδανικευμένη ματιά. Το Νέο Κύμα έχει αστικές κοινωνικές ρίζες και απευθύνεται σε αντίστοιχο κοινό, όμως σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις η θεματολογία του αγγίζει το αστικό περιβάλλον. Μουσικά, τα νεοκυματικά τραγούδια κινούνται σε όλο το φάσμα από την μπαλάντα μέχρι το λαϊκό (ή ακόμα και το δημοτικό), με κύριο χαρακτηριστικό τον έντονο λυρισμό σε κατά κανόνα μινόρε μουσικές κλίμακες. Η κιθάρα και το πιάνο κυριαρχούν ως όργανα, αλλά συχνά εμφανίζεται και το μπουζούκι, ενώ κύριο λόγο σε πολλά τραγούδια παίζουν όργανα λιγότερο δημοφιλή στην νεοελληνική μουσική σκηνή όπως το φλάουτο ή η φυσαρμόνικα.
Το Νέο Κύμα εφηύρε τους δικούς του χώρους ακρόασης, τις γνωστές μπουάτ (από τη Γαλλική λέξη boîte που σημαίνει «κουτί»). Ήταν μικροί, ισόγειοι κατά κανόνα χώροι, όπου το νεανικό κοινό της εποχής στοιβάζονταν γύρω από τραπέζια με μικρές καρέκλες, σκαμνάκια και μαξιλάρια στο πάτωμα, για να ακούσουν τον ερμηνευτή με τη συνοδεία πιάνου ή και κιθάρας μέσα σε μιά σχεδόν μυσταγωγική, παρεΐστικη ατμόσφαιρα με χαμηλό φωτισμό και με ρεπερτόριο όχι μόνο τα τραγούδια του Νέου Κύματος αλλά και τη μουσική του Χατζιδάκι, του Θεοδωράκη, κ.ά. Για την εποχή τους ήταν κάτι εντελώς νέο, που ξεχώριζε από τις λαϊκές ταβέρνες ή τα μουσικά καφενεία. Σιγά – σιγά την δεκαετία του ’60 η περιοχή της Πλάκας κάτω από την Ακρόπολη γέμισε με νεοκυματικές μπουάτ. Ο αριθμός τους άρχισε να φθίνει όμως σταδιακά μετά τη στρατιωτική Χούντα του 1967. Τελευταίες παρέμειναν οι θρυλικές μπουάτ της οδού Θόλου στην Πλάκα, οι περίφημες «Εσπερίδες» και «Απανεμιά», με την δεύτερη να βρίσκεται ακόμη σε λειτουργία. Μπορεί κανείς εύλογα να θεωρήσει ότι οι μπουάτ είναι ο πρόγονος των σημερινών μουσικών σκηνών.
Το Νέο Κύμα δημιούργησε και συγκέντρωσε μια αποκλειστικά δική του σειρά νέων συνθετών & στιχουργών, όπως δημιούργησε και μια εντελώς νέα γενιά ερμηνευτών. Θα ήταν άδικο εδώ να αρχίσω να απαριθμώ ονόματα, θα παραθέσω όμως μια αρκετά πλούσια σειρά τραγουδιών και των συντελεστών τους στο τέλος του άρθρου. Εκτός όμως από τους νέους συνθέτες του μουσικού αυτού ρεύματος, πολλά από τα ήδη μεγάλα ονόματα της Ελληνικής μουσικής σύνθεσαν την ίδια περίπου εποχή κομμάτια που κινούνται πάνω σε τυπικούς νεοκυματικούς μουσικούς δρόμους. Ανάμεσα σε αυτά θα ξεχώριζα τη «Μυθολογία» του Μάνου Χατζιδάκι σε ποίηση Νίκου Γκάτσου και ερμηνεία από τον εμβληματικά νεοκυματικό Γιώργο Ρωμανό που κυκλοφόρησε το 1966, αλλά και τις «Μικρές Κυκλάδες» του Μίκη Θεοδωράκη σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη και πρώτη εκτέλεση από την Ντόρα Γιαννακοπούλου που κυκλοφόρησε λίγο νωρίτερα το 1962. Το Νέο Κύμα έθεσε στην Ελλάδα τα θεμέλια του τύπου καλλιτεχνικού δημιουργού που λέμε σήμερα «τραγουδοποιό», με πρώτο και καλύτερο τον Διονύση Σαββόπουλο που ξεκίνησε την μουσική του πορεία στο ζενίθ του Νέου Κύματος με το θρυλικό δίσκο «Φορτηγό» το 1966. Επηρέασε όμως και άλλους καλλιτεχνικούς χώρους κάποιες φορές άμεσα και άλλες σε συμπόρευση με τα παράλληλα κινήματα τέχνης της εποχής. Τυπικό παράδειγμα νεοκυματικού καλλιτέχνη με ευρύτερες ανησυχίες σε άλλα καλλιτεχνικά πεδία ήταν ο συνθέτης, στιχουργός, ερμηνευτής, ζωγράφος και συγγραφέας Νίκος Χουλιαράς, με σπουδαίο έργο που εντάσσεται στο ίδιο αισθητικό πεδίο με αυτό του Νέου Κύματος. Τέλος, ανάμεσα σε άλλα υπάρχει και μία μάλλον κακή κινηματογραφική ταινία παραγωγής 1969-70 με τίτλο «Σκιές στην άμμο», όπου εμφανίζονται σε ένα είδος videoclip της εποχής οι νεοκυματικοί τραγουδιστές Καίτη Χωματά, Μιχάλης Βιολάρης και Αλέξης Γεωργίου να ερμηνεύουν τραγούδια του Γιάννη Σπανού αλλά και κάποιους μικρούς ρόλους. Η ταινία άνετα σήμερα χαρακτηρίζεται ως cult.
Με τη Χούντα του ’67 αρχίζει και η παρακμή του Νέου Κύματος, όπως και κάθε μορφής τέχνης που άνθισε στην Ελλάδα την δεκαετία του ‘60. Λογοκρισία, κυνηγητό από την Ασφάλεια, αυταρχισμός, αλλά και η εμπορική αντίληψη των δισκογραφικών εταιρειών που συνέχισε και μετά τη Χούντα, οδήγησαν στη Χαμένη Άνοιξη που περιέγραψε ο Τσίρκας και στο Τέλος Εποχής για το Νέο Κύμα.
Επέλεξα να αναρτήσω κάποια τραγούδια σε ομάδες ανά ερμηνευτή (με τυχαία σειρά), στοχεύοντας κυρίως όχι στα περισσότερο αλλά στα λιγότερο γνωστά διαμάντια από το Νέο Κύμα. Ο αναγνώστης μπορεί διαβάζοντας τα ονόματα των δημιουργών κάθε τραγουδιού να αναγνωρίσει κάποιους από τους πιο σημαντικούς συντελεστές του μουσικού κινήματος.
‘Ετσι, για να συνοδεύουν πάντα τα ατέλειωτα εφηβικά καλοκαίρια ..........
Καίτη Χωματά:
1. Μικρό ταξίδι στο γιαλό (Μουσική: Γ. Σπανός, Στίχοι: Γ. Παπαστεφάνου)
2. Η Μπαλάντα της Καίτης (Μουσική: Γ. Σπανός, Στίχοι: Κ. Κωτούλας)
3. Ένα σπίτι στο γιαλό (Μουσική: Γ. Σπανός, Στίχοι: Α. Αλεξόπουλος)
4. Το Χριστινάκι (Μουσική: Γ. Σπανός, Στίχοι: Β. Ρώτας)
5. Έφυγε το καλοκαίρι (Μουσική: Γ. Κοντογιώργος, Στίχοι: Γ. Παπαστεφάνου)
6. Στον ουρανό είναι ένα αστέρι (Μουσική: Γ. Σπανός, Στίχοι: Α. Σακελλάριος)
7. Τα λυπημενα δειλινά (Μουσική: Γ. Σπανός, Στίχοι: Ζ. Παπαντωνίου)
8. Το σπασμένο τζάμι (Μουσική: Γ. Σπανός, Στίχοι: Α. Δασκαλόπουλος)
9. Θα διώξω τα σύννεφα (Μουσική: Η. Παπακώστας, Στίχοι: Α. Δασκαλόπουλος)
Πόπη Αστεριάδη
1. Σαν Κάθε Βράδυ (Μουσική: Γ. Σπανός, Στίχοι: Γ. Παπαστεφάνου)
2. Μικρέ μου άνεμε (Μουσική: Γ. Γκούμας, Στίχοι: Δ. Χριστοδούλου)
3. Το σύννεφο (Μουσική: Ν. Μαμαγκάκης, Στίχοι: Δ. Χριστοδούλου)
4. Μια μέρα (Μουσική: Ν. Μαυρουδής, Στίχοι: Α. Δασκαλόπουλος)
5. Μια γιορτή (Μουσική & Στίχοι: Η. Καραγιάννης)
6. Δεν τραγουδώ γιατί μ αγάπησες (Μουσική: Γ. Σπανός, Στίχοι: Μ. Πολυδούρη)
Γιώργος Ζωγράφος
1. Σαν ένα αστέρι (Μουσική: Σ. Κουγιουμτζής, Στίχοι: Γ. Θέμελης)
2. Αυγή θλιμένη (Μουσική: Ν. Μαυρουδής, Στίχοι: Γ. Κακουλίδης)
3. Τ’ όμορφο νησί (Μουσική: Β. Τενίδης, Στίχοι: Μ. Τσιριμώκος)
4. Ραχήλ αγαπημένη (Μουσική: Λ. Κόκοτος, Στίχοι: Α. Βεργόπουλος)
5. Σβησμένα αστέρια (Μουσική: Γ. Κοντογιώργος, Στίχοι: Γ. Κακουλίδης)
6. Άκρη δεν έχει ο ουρανός (Μουσική: Ν. Μαυρουδής, Στίχοι: Γ. Κακουλίδης)
Αρλέτα
1. Τα μικρά παιδιά (Μουσική & Στίχοι: Αρλέτα)
2. Τώρα θ' ανοίξω τα φτερά (Μουσική: Γ. Κοντογιώργος, Στίχοι: Γ. Στεφάνου)
3. Ο Αντόνιο Τόρες Χερέντια στο δρόμο της Σεβίλιας (Μουσική: Μ. Θεοδωράκης, Στίχοι: F. G. Lorca σε απόδοση Ο. Ελύτη)
4. Το πέτρινο χαμόγελο (Μουσική & Στίχοι: Ν. Χουλιαράς)
5. Φώναξέ με (Μουσική: Ν. Μαυρουδής, Στίχοι: Α. Δασκαλόπουλος)
Λάκης Παππάς
1. Κι ύστερα μου μιλάς (Μουσική: Λ. Παππάς, Στίχοι: Δ. Ιατρόπουλος)
2. Έλα μαζί μου (Μουσική: Π. Λεούσης, Στίχοι: Γ. Αργύρης)
3. Μια Παναγιά (Μουσική: Μ. Χατζιδάκις, Στίχοι: Ν. Γκάτσος)
4. Πάει κι αυτή η Κυριακή (Μουσική: Λ. Παππάς, Στίχοι: Γ. Αργύρης)
Γιάννης Πουλόπουλος (να σημειώσω εδώ ότι ο Πουλόπουλος έχει συνθέσει αρκετά δικά του νεοκυματικά τραγούδια, κάτι που δεν είναι ευρύτερα γνωστό)
1. Μόνο (Μουσική: Γ. Σπανός, Στίχοι: Κ. Καρυωτάκης)
2. Θα 'θελα να 'χα (Μουσική & Στίχοι: Γ. Πουλόπουλος)
3. Μπαλάντα Των Τριών Ποταμών (Μουσική: Γ. Γλέζος, Στίχοι: F. G. Lorca σε απόδοση Λ. Παπαδόπουλου)
4. Τ’ άσπρα πουλιά (Μουσική & Στίχοι: Γ. Πουλόπουλος)
5. Κόρντοβα (Μουσική: Γ. Γλέζος, Στίχοι: F. G. Lorca σε απόδοση Λ. Παπαδόπουλου)
6. Μπήκα στον κήπο σου πρωί (Μουσική & Στίχοι: Γ. Πουλόπουλος)
Νίκος Χουλιαράς
1. Το τσιμεντένιο δάσος (Μουσική & Στίχοι: Ν. Χουλιαράς)
2. Η μπαλάντα του χαμού (Μουσική & Στίχοι: Ν. Χουλιαράς)
3. Οι Σαράντα πέντε (Μουσική & Στίχοι: Ν. Χουλιαράς)
Μιχάλης Βιολάρης
1. Τρεις νέοι (Μουσική: Γ. Σπανός, Στίχοι: Α. Δάφνη)
2. Βάρκα χωρίς πανιά (Μουσική: Γ. Σπανός, Στίχοι: Κ. Κωτούλας)
3. Ήρθες εψές (Μουσική: Γ. Σπανός, Στίχοι: Σ. Σκίπης)
Είμαστε λίγοι αυτοί που παλεύουν ενάντια στο Κακό
