Τίτλος: Η φυλακή

Συγγραφέας:  Τάσος Θεοφίλου
Εκδότης: Αντίποδες • Έκδοση: 2025 • Σελ.: 104

Πριν ανοίξουμε το βιβλίο

Ο αναρχικός Τάσος Θεοφίλου είναι πρώην κρατούμενος. Είχε κατηγορηθεί για ληστεία στην Πάρο και τη δολοφονία του οδηγού τάξί. Δ. Μίχα και είχε καταδικαστεί σε 25 χρόνια φυλακή. Έχοντας εκτίσει 5 από αυτά, μετά από μακρά δικαστική περιπέτεια, εκδόθηκε η απόφαση του Αρείου Πάγου που τον απάλλαξε από όλες τις κατηγορίες, κρίνοντας τον τελεσίδικα αθώο και μάλιστα με ένα στιβαρό και πλήρες σκεπτικό. Ο Θεοφίλου, μετά την περιπέτεια του, συνέχισε να παρακολουθεί στενά το σωφρονιστικό σύστημα.  Με το βιβλίο του «Η φυλακή» παραδίδει ένα σύντομο αλλά αιχμηρό κείμενο για το τι είναι η φυλακή στην πράξη:  Ένα «μαύρο κουτί» για την κοινωνία, ένα «ένοχο μυστικό» για τη δικαιοσύνη. Μαζί είναι και «διευθυντήριο» και «σχολείο» του εγκλήματος. Το βιβλίο στηρίζεται σε βιωμένη εμπειρία και παρατήρηση της καθημερινότητας πίσω από τα κάγκελα.

Το βιβλίο εκδόθηκε τον Μάρτιο του 2025 και παρά το ότι είναι μόνο 100 σελίδες, πρέπει να παραδεχτούμε πως η πυκνότητα της γραφής του μας έκανε να θέλουμε να ξαναδιαβάσουμε αρκετές φορές, επιμέρους τμήματα του, τόσο για την αιχμηρή γραφή του όσο και για να καταλάβουμε ως τελείως άσχετοι με αυτόν τον «ειδικό κόσμο» τα όσα σκληρά περιγράφει ο συγγραφέας.

Το βιβλίο

Το κείμενο του Τάσου Θεοφίλου είναι συμπαγές, χωρίς στολίδια και άλλα περιττά, για ένα τέτοιο κείμενο. Έχει δημοσιογραφική κόψη -κάτι που είναι δυσεύρετο στις μέρες μας- και αποφθεγματική δύναμη.  Λειτουργεί ως «γροθιά στο στομάχι» αλλά και ως «καμπανάκι» για την Πολιτεία. Σαν «καμπανάκι κινδύνου» μάλιστα το χαρακτήρισε και η Bookpress στην παρουσίαση της. Η δομή των μικρών ενοτήτων το κάνουν να θυμίζει μικρό σημειωματάριο πεδίου.  Περιγράφει εικόνες πραγματικών μηχανισμών ταπείνωσης, ανελευθερίας και καθημερινής διαπραγμάτευσης κανόνων συμπεριφοράς και λειτουργίας. Ως βιβλίο τεκμηρίωσης, πατά στη μαρτυρία και στην επιτόπια  παρατήρηση σε πραγματικό χρόνο. Είναι τεκμήριο πραγματικότητας χωρίς να είναι «βίβλος», λευκή ή μαύρη.

Για να γράψουμε για το βιβλίο αναζητήσαμε και εστιάσαμε στο θέμα του. Ψάξαμε με τα λίγα μέσα που διαθέτουμε λόγω απόστασης από το θέμα αλλά το υλικό που εντοπίσαμε είναι αρκετά πλούσιο. Φυσικά ξεκινάμε από το γεγονός που καταγράφει ο συγγραφέας, είναι γνωστό και δεν χρειάζεται ιδιαίτερο ψάξιμο η επιβεβαίωση του.  Πως οι ελληνικές φυλακές βιώνουν κύματα υπερπληθυσμού και ασφυξίας. Υπάρχει ανάγκη «αποσυμφόρησης» και αναβάθμισης βασικών υπηρεσιών (υγεία, στελέχωση, εκπαίδευση), όπως διαπιστώνουν τόσο ανεξάρτητοι οργανισμοί (τα μαθαίνουμε κατά καιρούς από τον τύπο) αλλά και το ίδιο το Συμβούλιο της Ευρώπης.  Στην Ελλάδα, ο αριθμός κρατουμένων ξεπέρασε τις 25.000 το καλοκαίρι του 2025 σύμφωνα με δημοσιεύματα, ενώ το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει κρούσει επανειλημμένα τον κώδωνα για συνθήκες και «ανεπίσημες ιεραρχίες».  Ο Τάσος Θεοφίλου το καταγράφει  περιγράφοντας τη φυλακή ως «LinkedIn των παρανόμων», γεγονός  που ενισχύει τους δεσμούς παραβατικότητας.

Το βιβλίο μελετά το σύστημα απονομής δικαιοσύνης. Από την προφυλάκιση έως την εκτέλεση ποινών. Μέσα σε αυτή την άγρια διαδρομή οι ελληνικές αρχές δεσμεύονται (επιδερμικά ή σοβαρά) να βελτιώσουν τις συνθήκες, αλλά τα προβλήματα (χώρος, υγεία, προσωπικό) επιμένουν αφού κυρίως ο  υπερπληθυσμός  διαβρώνει τις δικονομικές εγγυήσεις για πραγματικό “σωφρονισμό” καταλήγοντας έτσι στην πρόσθετη και ακόμα πιο βάρβαρη «τιμωρία».

Αναζητήσαμε πληροφορίες για τη διεθνή εμπειρία στα αντίστοιχα θέματα που θίγει ο Τάσος Θεοφίλου στο βιβλίο του. Με  μία απλή αναζήτηση στο διαδίκτυο για τη σύγχρονη έρευνα στο θέμα των φυλακών αλλά και του σωφρονισμού γενικότερα. Εκεί, πάλι ο  υπερπληθυσμός κατονομάζεται ως υπεύθυνος για την επιδείνωση συνθηκών/βίας και συχνά τη μετακύλιση σε απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των κρατουμένων.  Για όποια και όποιον ενδιαφέρεται να εμβαθύνει συστήνουμε την ανάγνωση  διεθνών αναφορών  Update of FRA’s Criminal Detention Database , Αναφορά στην ελληνική κυβέρνηση από την Comission

Μέσα στις 100 σελίδες του βιβλίου ο Τάσος Θεοφίλου δίνει και οπτικές οι οποίες, στη νεοφιλελεύθερη -αλλά και ακραία συντηρητική-  ελληνική κοινωνία, φαντάζουν ως «άγνωστες λέξεις» ή απλά αδιανόητες σκέψεις που όμως αποτελούν πραγματικά προτάσεις προόδου. Τόσο στο θέμα της «αντιεγκληματικής πολιτικής» (όπως εξωραϊσμένα έφτασε να αποκαλείται η πεπαλαιωμένη επιλογή της φυλακής) όσο και για την κοινωνία συνολικά.

Για παράδειγμα, περιέχεται η αναφορά στην αποκαταστατική δικαιοσύνη*  όπου αναλύσεις δείχνουν μικρές έως μεσαίες μειώσεις στη γενική υποτροπή, αυξημένη ικανοποίηση θυμάτων και ψυχοκοινωνικά οφέλη, όταν οι διαδικασίες είναι σωστά σχεδιασμένες.

Επίσης αναφέρεται το επανενταξιακό μοντέλο τύπου Νορβηγίας, το οποίο συσχετίζεται με χαμηλότερη υποτροπή (~20% σε ορίζοντα 2–5 ετών), όταν επενδύεις σε εκπαίδευση, εργασία, στέγαση και σχέσεις.

Μακριά από τα παραπάνω σύγχρονα  μοντέλα, ο συγγραφέας περιγράφει την ελληνική φυλακή ως έναν θεσμό που παράγει «δεξιότητες φυλακής» και άτυπες ιεραρχίες, περισσότερο παρά δεξιότητες κοινωνικής επανένταξης. Μία περιγραφή της φυλακής ως «μεταπτυχιακό στο έγκλημα» αφού δεν υπάρχουν κατάλληλα προγράμματα εκπαίδευσης και επιμόρφωσης. Τα προγράμματα αυτά θα μπορούσαν να γίνουν η αρχή για τη σταδιακή απαλλαγή της κοινωνίας από τον «θεσμό» της φυλακής.

Μπορούμε χωρίς φυλακές;

Το βιβλίο τάσσεται ανοιχτά κατά της μοιρολατρικής αποδοχής του εγκλεισμού ως αυτονόητου εργαλείου. Δεν είναι θεωρητικό μανιφέστο “κατάργησης”, αλλά σκιαγραφεί τη φυλακή ως πολλαπλασιαστή βίας και παραβατικότητας. Αυτό είναι κάτι που σήμερα δεν αμφισβητείται, σχεδόν από κανέναν. Το βιβλίο συμπορεύεται με τα διεθνή ρεύματα  απο-φυλάκισης (decarceration), δηλαδή την κατάργηση της φυλακής. Οι ευρωπαϊκές συστάσεις δείχνουν προς εξωϊδρυματικές κυρώσεις και μείωση σκληρών ποινών για μη βίαια αδικήματα, ως δομικές απαντήσεις στον υπερπληθυσμό (βλέπε και την προαναφερθείσα έκθεση της Κομισιόν – αναφορά στην ελληνική κυβέρνηση)

Σχέδια αποκατάστασης (εργασία, εκπαίδευση, απεξάρτηση). Το θεσμικό πλαίσιο παρέχεται ήδη από το Συμβούλιο της Ευρώπης. Αποκαταστατική δικαιοσύνη, δηλαδή η διαμεσολάβηση θύματος-δράστη, συμφωνίες επανόρθωσης, κοινοτικές συνέλευσεις.

Η διεθνής βιβλιογραφία καταγράφει μετρήσιμα οφέλη σε ικανοποίηση θυμάτων και (συχνά) μείωση γενικής υποτροπής:  Ηλεκτρονική επιτήρηση / κατ’ οίκον έκτιση για μη βίαιες περιπτώσεις, με σαφή όρια, αναλογικότητα και εποπτεία και μάλιστα κατά σύσταση του Συμβουλίου της Ευρώπης. Δικαστήρια προβλημάτων (problem-solving courts) & θεραπευτικές διαδρομές (εξαρτήσεις/ψυχική υγεία), που μετατοπίζουν την έμφαση από την τιμωρία στη μείωση βλάβης και στην επανένταξη. Αποποινικοποιήσεις/αποδραματοποιήσεις για αδικήματα χαμηλής απαξίας (π.χ. κατοχή για προσωπική χρήση), με ταυτόχρονη ενίσχυση πρόληψης/κοινωνικής πολιτικής — ώστε να μην τροφοδοτείται άσκοπα ο σωφρονιστικός σωλήνας.

Τέλος, οι ανοιχτές ή «ημι-ανοιχτές» δομές με έμφαση σε εργασία, εκπαίδευση, οικογενειακούς δεσμούς, κατά το σκανδιναβικό πρότυπο που συσχετίζεται με χαμηλή υποτροπή.

Με λίγα λόγια, αν είμαστε πρόθυμοι να χτίσουμε ένα συνεκτικό πλέγμα κοινοτικών κυρώσεων, πρόληψης και υποστήριξης, μπορούμε να καταργήσουμε τις φυλακές. Στόχος η λιγότερη φυλακή και η περισσότερη κοινότητα. Αυτή η αλλαγή  μειώνει βλάβες και (συχνά) την υποτροπή — ειδικά για μη βίαια αδικήματα. Αυτή την αλλαγή χρειαζόμαστε και μας μοιάζει πολύ γοητευτική. Ίσως γιατί τη χρειαζόμαστε απεγνωσμένα.

Γιατί συστήνουμε το βιβλίο του Τάσου Θεοφίλου «Η φυλακή»

Το βιβλίο είναι τεκμήριο για τη σημερινή ελληνική πραγματικότητα. Είναι πυκνό, ειλικρινές και συμβατό με όσα καταγράφουν θεσμικοί φορείς για τον υπερπληθυσμό, την υποστελέχωση και την ανεπαρκή φροντίδα.

Δεν κλείνει τη συζήτηση για τις φυλακές και τον σωφρονισμό. Αντίθετα  την ανοίγει.  Μας βάζει ως  κοινωνία προ των ευθυνών μας για εναλλακτικές στον εγκλεισμό και για μια δικαιοσύνη που θεραπεύει αντί να αποθηκεύει ανθρώπους. Ως αναγνωστική εμπειρία, είναι σκληρό, διαυγές και αναγκαίο.

Η γλώσσα του είναι απλή, με κοφτές φράσεις και υψηλή μεταφορικότητα (π.χ. η περιγραφή της φυλακής ως «μαύρο κουτί»,  ή ως «διευθυντήριο» κατά περίπτωση). Είναι ένα μαρτυριακό δοκίμιο με ξεκάθαρα  βιωματικό υλικό, κοινωνική παρατήρηση. Με  μικροϊστορίες που συμπυκνώνουν τη θεσμική κριτική που ασκεί. Τέλος αφήνει τον αναγνώστη να συναρμόσει την εικόνα του άγνωστου και αθέατου κόσμου της φυλακής.

Είναι ένα βιβλίο που ανοίγει τη συζήτηση και προτείνει ένα σημαντικό βήμα, από εκείνα που πρέπει επιτέλους να κάνει η κοινωνία και η χώρα συνολικά

Αν σας ενδιαφέρει το παραπάνω ψάξιμο διαβάστε και

• Την ιστοσελίδα του εκδότη & βιβλιογραφικά στοιχεία
• Συνέντευξη/πορτρέτο με αφορμή το βιβλίο (LIFO).
• Κριτική (Bookpress).

-------

*αποκαταστατική δικαοσύνη:  είναι μια προσέγγιση της δικαιοσύνης που εστιάζει στις ανάγκες του θύματος, στην ευθύνη του δράστη και στον ρόλο της κοινότητας, αντί να επικεντρώνεται μόνο στην τιμωρία. Στοχεύει στην αποκατάσταση της ζημίας, στην επανορθωτική πράξη του δράστη και στην προσπάθεια να αποκατασταθούν οι σχέσεις μεταξύ όλων των εμπλεκόμενων μερών.