Του συνεργάτη της atticavoice, Δημήτρη Βελαώρα

Συνεχίζοντας το αφιέρωμά μας στο μουσικό έργο του Μίκη Θεοδωράκη, παρουσιάζουμε ένα συνοπτικό δείγμα της μουσικής του για τον κινηματογράφο. Και λέμε συνοπτικό, γιατί ο Μίκης έντυσε με μουσική πάνω από 100 κινηματογραφικές ταινίες, ντοκιμαντέρ και τηλεοπτικές παραγωγές, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Το κινηματογραφικό του έργο γνώρισε μεγάλη διεθνή αποδοχή τόσο σε καλλιτεχνικό όσο και σε εμπορικό επίπεδο. Αν και δεν ευτύχησε να τιμηθεί με βραβείο Όσκαρ για μουσική επένδυση ταινίας από την Αμερικανική Ακαδημία κινηματογράφου, όπως ο Μάνος Χατζιδάκις για το «Ποτέ την Κυριακή» το 1961, ο Μίκης κέρδισε βραβείο BAFTA της αντίστοιχης Βρετανικής Ακαδημίας το 1970 για την ταινία «Ζ», ενώ ήταν υποψήφιος για βραβείο BAFTA δυο φορές (1975 - για το “Serpico» & 1974 – για την «Κατάσταση Πολιορκίας) και άλλες δύο φορές για βραβείο Grammy (1975 - για το “Serpico» & 1966 – για τον «Ζορμπά»).

Σε κάποιες από τις μουσικές επενδύσεις ο Μίκης έγραψε πρωτότυπη μουσική και τραγούδια ενώ σε άλλες διασκεύασε -ήδη γνωστά- δικά του μουσικά θέματα. Για το τελευταίο έπαιξε ρόλο και η πολύχρονη «ταλαιπωρία» του από το χουντικό καθεστώς, καθώς ο συνθέτης δεν μπορούσε να παραδώσει εύκολα καινούργιο μουσικό υλικό στους παραγωγούς, όντας ο ίδιος σε κατ’ οίκον περιορισμό με ελάχιστες δυνατότητες επικοινωνίας με τον έξω κόσμο.

Οι επιλογές των πιο αντιπροσωπευτικών μουσικών κομματιών για τον κινηματογραφικό Μίκη μπορούν -όπως είναι φυσικό για ένα τόσο εκτενές έργο- να είναι σχεδόν ανεξάντλητες. Αναγκαστικά λοιπόν θα περιοριστούμε μόνο στις κινηματογραφικές παραγωγές με επιλογές με βάση πάντα τα εντελώς υποκειμενικά δικά μας αισθητικά κριτήρια. Δεν θα αναφερθούμε εδώ σε κινηματογραφικά τραγούδια που ερμήνευσαν ξένοι καλλιτέχνες, γιατί θα ετοιμάσουμε ειδικό αφιέρωμα σε αυτό.

Ας ξεκινήσουμε όμως το σημερινό αφιέρωμα ακολουθώντας χρονολογική σειρά

1. Συνοικία τ’ όνειρο (1961)

Η ταινία αυτή σε σκηνοθεσία του γνωστού πρωταγωνιστή Αλέκου Αλεξανδράκη και σε σενάριο των Τάσου Λειβαδίτη & Κώστα Κοτζιά, αποτέλεσε ορόσημο για τον Ελληνικό κινηματογράφο, καθώς είναι ίσως η πρώτη Ελληνική ταινία φτιαγμένη στο ύφος του αισθητικού κινήματος του Ιταλικού νεορεαλισμού. Είναι ίσως πάλι η μοναδική Ελληνική ταινία (τουλάχιστον για την εποχή εκείνη) που αποτυπώνει την αληθινή ζωή και τους ανθρώπινους χαρακτήρες των εξαθλιωμένων ευρύτατων κοινωνικών στρωμάτων της μετεμφυλιακής Ελλάδας που ωθήθηκαν σε βίαιη αστικοποίηση. Είναι γυρισμένη στα παραπήγματα της συνοικίας του Ασύρματου, στα σημερινά Άνω Πετράλωνα. Σε μια εποχή που ο εμπορικός κινηματογράφος έδειχνε τους νεοέλληνες να ζουν σε διώροφα στο Ψυχικό, το Κολωνάκι ή τα -ακόμα τότε «αριστοκρατικά»- Πατήσια (με εξαίρεση μόνο κάποια μελοδράματα με καρικατούρες αντί για χαρακτήρες), δεν είναι τυχαίο ότι η ταινία λογοκρίθηκε σκληρά και πολλές σκηνές της αφαιρέθηκαν. Η επίσημε αιτιολογία ήταν πως η ταινία «δυσφημούσε την εικόνα της ευημερούσας Ελλάδας». Δυστυχώς, οι κομμένες σκηνές δεν βρέθηκαν ποτέ ξανά, όπως αποκάλυψε ο σκηνοθέτης χρόνια μετά, κι έτσι μάλλον δεν θα τις απολαύσουμε ποτέ. Πρωταγωνιστούν, εκτός από τον Αλ. Αλεξανδράκη, η Αλίκη Γεωργούλη, ο Μάνος Κατράκης, η Αλέκα Παΐζη, η Σαπφώ Νοταρά, κ.ά. Παρά τα προβλήματα, η ταινία τιμήθηκε με βραβείο α΄ανδρικού ρόλου για τον Μάνο Κατράκη και φωτογραφίας για τον Δήμο Σακελλαρίου στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης το 1961.

Η μουσική της ταινίας αποτελείται από τραγούδια του Μίκη που κυκλοφορούσαν την ίδια εποχή, άλλοτε ως ορχηστρικά, άλλοτε με τη φωνή του μεγάλου Γρ. Μπιθικώτση.

Επιλέξαμε:

Βρέχει στη φτωχογειτονιά

Μαργαρίτα - Μαργαρώ

Νυχτερινό (Καϋμός)

Δραματικό (Να ‘χα τ’ αθάνατο νερό)

Έχει ενδιαφέρον πως το κομμάτι της ταινίας που αναφέρεται με το όνομα «Ο χορός του Ρίκο» είναι στην ουσία το τελευταίο, διονυσιακό μέρος του πασίγνωστού χορού του Ζορμπά, που ακούγεται εδώ τρία χρόνια πριν την προβολή της ομώνυμης ταινίας. Για το μουσικό αυτό τμήμα έχει έντονα ακουστεί πως αποτελεί διασκευή σύνθεσης του μεγάλου Κρητικού Λαουτιέρη Γιώργη Κουτσουρέλη με τίτλο «Αρμενοχωριανό Συρτό» που πρέπει να γράφτηκε το 1949-50. Και σίγουρα η ομοιότητα είναι ολοκάθαρη (https://mikepatt.tripod.com/k1.mp3). Άλλοι πάλι λένε πως ακόμα και το κομμάτι του Κουτσουρέλη είχε βασιστεί σε παλιότερη σύνθεση του Κρητικού βιολιστή Μανώλη Φαντάκη (Φαντομανώλη). Ο Κουτσουρέλης αντιδίκησε με τον Μίκη για την πατρότητα της μελωδίας, αλλά η υπόθεση δεν πήρε μεγάλες διαστάσεις (αγωγές, δικαστήρια, κλπ) ίσως γιατί ο Κουτσουρέλης αντιμετώπιζε κάποια οικογενειακά προβλήματα, είτε (πιο πιθανό) γιατί οι δύο μουσικοί είχαν έρθει σε κάποιας μορφής συνεννόηση, τουλάχιστον πριν την προβολή Ζορμπά. Αλλά το ζήτημα μάλλον θα παραμείνει ομιχλώδες.

2. Ηλέκτρα (1962)

Η ταινία γυρίστηκε σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη το 1961 και έκανε το ντεμπούτο της στις αίθουσες το 1962. Βασίζεται στο ομώνυμο έργο του Ευριπίδη, με πρωταγωνιστές τους Ειρήνη Παππά, Γιάννη Φέρτη & Αλέκα Κατσέλη. Η ταινία ήταν υποψήφια για Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας το επόμενο έτος, υποψήφια για Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες το 1962, όπου και κέρδισε το Μέγα Τεχνικό Βραβείο (Technical Grand Prize) και το βραβείο καλύτερης κινηματογραφικής μεταφοράς (Prix de la meilleure transposition cinématographique). Στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης το ίδιο έτος κέρδισε το Βραβείο Καλύτερης Ταινίας, το Βραβείο Σκηνοθεσίας και του α΄ γυναικείου ρόλου για την ερμηνεία της Ειρήνης Παππά. Ο Μίκης έγραψε την ορχηστρική μουσική στο Παρίσι, χρησιμοποιώντας μια ποικιλία έγχορδων, πνευστών και κρουστών οργάνων, αλλά και φυσικούς ήχους από πέτρες και σίδερα. Ο ίδιος δήλωσε: «Τη μουσική την έγραψα στο Παρίσι….. Ήθελα να γράψω μια γήινη, μια πέτρινη μουσική και συγχρόνως να πλησιάσω και να εκφράσω το τραγικό πάθος των ηρώων…..».

Επιλέγουμε το πέμπτο κομμάτι της μουσικής επένδυσης, με κυρίαρχο ήχο από σαντούρι:

3. Φαίδρα (1962)

Η ταινία γυρίστηκε σε σκηνοθεσία Jules Dassin το 1962, σε σενάριο που έγραψε ο ίδιος ο σκηνοθέτης και η Μαργαρίτα Λυμπεράκη, βασιζόμενοι στην τραγωδία «Ιππόλυτος» του Ευριπίδη. Πρωταγωνίστησαν η Μελίνα Μερκούρη, ο Anthony Perkins και ο Raf Vallone. Η ταινία ήταν υποψήφια για Όσκαρ ενδυματολογίας το 1963.

Ο Μίκης είχε δηλώσει: «Η μουσική για την “Φαίδρα” ξεκίνησε με το τραγούδι “Αγάπη μου”. Πήγα να συναντήσω για πρώτη φορά τη Μελίνα στο σπίτι της στην οδό Ακαδημίας κι εκεί βρήκα και τον Antony Perkins. Μου λέει η Μελίνα: Αυτός ο κούκλος είναι γιος μου στην ταινία, δηλαδή γιος του άντρα μου, του Αιγέα. Κι εγώ υποτίθεται ότι τον ερωτεύομαι τρελά. Γι αυτό θέλω να μου γράψεις το πιο ερωτικό αλλά και το πιο παθιασμένο για αγάπη τραγούδι. Στη συνέχεια πήγα κι εγώ στα γυρίσματα της ταινίας στην Ύδρα και έζησα από κοντά την ατμόσφαιρα της ταινίας. Το επόμενο ταξίδι ήταν στο Παρίσι, όπου ήταν και το δικό μου σπίτι. Εκεί είδα το φιλμ πολλές φορές μαζί με τον Dassin. Στη συνέχεια άρχισα να γράφω τη μουσική κάνοντας παράλληλα πρόβες με τη Μελίνα. Νομίζω πως εκείνη διάλεξε να πει το “Ροδόσταμο” γιατί της άρεσε πολύ. Το στούντιο ήταν στα δυτικά προάστια κι ακόμα θυμάμαι τις πρωινές διαδρομές με το αυτοκίνητο που τις έκανε δύσκολες ένας ασυνήθιστος για το Παρίσι βαρύς χειμώνας. Είχα μια μεγάλη συμφωνική ορχήστρα, έναν σολίστα του πιάνου και ένα σύνολο Λατινοαμερικάνους μουσικούς. Διηύθυνα βλέποντας τις σκηνές σε μια γιγάντια οθόνη. Θυμάμαι ότι ο Dassin στην περίφημη ερωτική σκηνή μπροστά στο τζάκι ήθελε να γίνει ένα μεγάλο ρομαντικό accelerendo. Επειδή τον έβλεπα συνεπαρμένο, του πρότεινα να διευθύνει αυτός κι εγώ κάθισα στο πιάνο».

Δεν θα ήταν δυνατό να ακούσουμε οτιδήποτε άλλο από το διαχρονικά εμβληματικό «Αγάπη μου» που ταυτίστηκε με την ερμηνεία της Μ. Μερκούρη. Αφού όμως η συγκεκριμένη ερμηνεία φιλοξενήθηκε σε προηγούμενο αφιέρωμά μας για τον «Λυρικό Μίκη» (https://atticavoice.gr/politismos/mousiki/item/3866-o-lyrikos-mikis), θα επιλέξουμε να ακούσουμε το ίδιο τραγούδι με τη αισθαντική φωνή της Αρλέτας σε μια διαφορετική αλλά πανέμορφη απόδοση:

4. Ζορμπάς (1964)

Η ταινία γυρίστηκε σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη το 1964, σε σενάριο του ίδιου του σκηνοθέτη βασισμένο στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη «Ο βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά». Πρωταγωνίστησαν ο Anthony Quinn, ο Alan Bates, η Lila Kendrova και η Ειρήνη Παππά. Η ταινία κέρδισε τρία Όσκαρ το 1965 (α’ γυναικείου ρόλου για τη Lila Kendrova, καλύτερης φωτογραφίας για τον Walter Lassally και καλλιτεχνικής διεύθυνσης – σκηνικών για τον Βασίλη Φωτόπουλο), ενώ ήταν υποψήφια για τα Όσκαρ καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας, σεναρίου και α΄ανδρικού ρόλου (Anthony Quinn). Ο εμβληματικός «Χορός του Ζορμπά» αποτελεί μαζί με το «Τα παιδιά του Πειραιά» του Μάνου Χατζιδάκι, ίσως το πιο αναγνωρίσιμο κομμάτι Ελληνικής μουσικής στο εξωτερικό. Αυτό βέβαια έχει και κάποια σημαντικά μειονεκτήματα, αφού και τα δύο αυτά εξαιρετικά μουσικά κομμάτια έχουν παιχτεί τόσο πολύ και με τόσους διαφορετικούς τρόπους στο βωμό της τουριστικής εκμετάλλευσης που σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να έχουν γίνει μάλλον κουραστικά από την διαρκή επανάληψη. Ο «Ζορμπάς» μάλιστα γέννησε κι έναν νέο χορό, το συρτάκι, με βάση τη χορογραφία του λαϊκού χορευτή Γιώργου Προβιά στην τελευταία σκηνή της ταινίας που γυρίστηκε στη παραλία του Σταυρού στο Ακρωτήρι Χανίων και που βλέπουμε εδώ:

Μουσικά ο «Χορός του Ζορμπά» είναι ένα χασάπικο – χασαποσέρβικο, χωρισμένο σε τρία μέρη: Την εισαγωγή που δεν είναι άλλη από την εισαγωγή του «Στρώσε το στρώμα σου για δύο», ακολουθουμένη από μια γέφυρα με επιταχυνόμενο τέμπο που ενώνει την εισαγωγή με το διονυσιακό τελευταίο μέρος με τα προφανή στοιχεία Κρητικής παραδοσιακής μουσικής. Για το τρίτο αυτό μέρος και τη σχετική «διαμάχη» μιλήσαμε παραπάνω με αφορμή την ταινία «Συνοικία τ’ όνειρο», όπου και σας παραπέμπουμε.

Θα ακούσουμε όμως και ένα δεύτερο ορχηστρικό κομμάτι από την ταινία, που δεν είναι άλλο από το μουσικό θέμα του τραγουδιού «θα αφήσω τη μανούλα μου» που ακούστηκε πρώτη φορά στο δίσκο «Αρχιπέλαγος» το 1961.

5. Οι νέοι θέλουν να ζήσουν (1965)

Η συγκεκριμένη είναι μια μάλλον άγνωστη ταινία σε σενάριο και σκηνοθεσία του Νίκου Τζίμα με πρωταγωνιστές τους Φαίδωνα Γεωργίτση, Αλεξάνδρα Λαδικού, Σύλβια Χατζηγεωργίου, Μπέτυ Αρβανίτη & Νότη Περγιάλη. Η ταινία περιγράφει την προσπάθεια ενός νέου ζευγαριού της γενιάς του 1-1-4 από την επαρχία, να βρει το δρόμο της μέσα από τις συνθήκες φτώχιας που κυριαρχούσαν στην Ελλάδα της εποχής. Η προσπάθεια καταλήγει σε αποτυχία και ο νέος καταλήγει μετανάστης. Με τέτοιο σαφή κοινωνικό και πολιτικό σχολιασμό, η ταινία είχε δυσκολίες στη διανομή στις Ελληνικές αίθουσες, κατάφερε όμως να κερδίσει Βραβείου πρωτοεμφανιζόμενου σκηνοθέτη στο Διεθνές Κινηματογραφικό Φεστιβάλ της Μόσχας το 1965.

Ο σκηνοθέτης σε συνέντευξή του το 2011 θυμάται τα λόγια που του είχε πει για την ταινία ο Μίκης: «”Εδώ δεν είσαι τόσο αυθόρμητος, όσο ήσουν στην πρώτη σου δουλειά”. Είχα επηρεαστεί τότε κι εγώ από τη nouvelle vague, έκανα κάτι πλάνα μακρινά, κάτι νυχτοπερπατήματα και για αυτά «μου έβαλε πάγο» ο Θεοδωράκης. «Οι Γάλλοι που κάνουν τέτοιο κινηματογράφο δεν αγωνίζονται για το ψωμί αλλά για το μπιφτέκι και την ποιότητά του. Ο ήρωάς σου αγωνίζεται για το μεροκάματο και την επιβίωσή του», μου είπε. Και είχε πολύ δίκιο. Τότε είδα το παράδειγμα του Θεοδωράκη, ο οποίος είχε σπουδάσει κι αυτός στη Γαλλία αλλά πάτησε στον Τσιτσάνη και στην ελληνική παράδοση».

Επιλέγουμε να ακούσουμε τμήμα της μουσικής επένδυσης της ταινίας. Πρόκειται για συλλογή πανέμορφων ορχηστρικών εκτελέσεων γνωστών τραγουδιών του Μίκη:

6. Ζ (1969)

Ερχόμαστε τώρα στην ίσως πιο γνωστή ταινία του Κώστα Γαβρά που αναφέρεται στην υπόθεση της δολοφονίας του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη από παρακρατικούς στις 27 Μαΐου 1963 στη Θεσσαλονίκη και βασίζεται το ομώνυμο βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού. Η ταινία είναι παραγωγή του 1969 και καθώς τότε στην Ελλάδα υπήρχε Χούντα, αναγκαστικά γυρίστηκε σε τοποθεσίες στην Αλγερία με Γάλλους κυρίως ηθοποιούς. Πρωταγωνιστούν οι Yves Montand, Jean-Louis Trintignant και η Ειρήνη Παππά. Η ταινία τιμήθηκε με Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας και Όσκαρ μοντάζ (Françoise Bonnot) το 1970, καθώς και με το Βραβείο της Επιτροπής αλλά και α΄ ανδρικού ρόλου (Jean-Louis Trintignant) στο Φεστιβάλ των Καννών το 1969. Και στα δύο φεστιβάλ συγκέντρωσε πολλές άλλες υποψηφιότητες. Ο Μίκης που την εποχή εκείνη ήταν σε εξορία στην ορεινή Ζάτουνα της Αρκαδίας, κέρδισε βραβείο BAFTA της Βρετανικής Ακαδημίας για τη μουσική.

Ας δούμε τι έχει δηλώσει ο ίδιος σχετικά με τη μουσική της ταινίας: «Η συμμετοχή μου στην ταινία του Κώστα Γαβρά έχει μία ιδιομορφία γιατί, λόγω του ότι τον καιρό εκείνο ήμουν εξόριστος στη Ζάτουνα, το σενάριο δεν μπόρεσε να φτάσει στα χέρια μου παρά τις προσπάθειες του Γαβρά. Επομένως, η επιλογή της μουσικής πρέπει να έγινε από τον Κώστα Γαβρά και τον Γάλλο υπεύθυνο για τη μουσική του φιλμ. Νομίζω ότι η επιλογή ήταν σωστή, όπως επίσης κι η ενορχήστρωση υπήρξε πολύ καλή. Δεν μπορώ εκ των υστέρων να φανταστώ ότι θα έγραφα καλύτερη μουσική. Πάντως γι’ αυτό κανείς δεν μπορεί να ξέρει. Την ταινία την είδα στο Παρίσι την επόμενη κιόλας της απελευθέρωσής μου, τον Απρίλιο του 1970, μαζί με τον Βασιλικό, τον Γαβρά και τον Yves Montand. Εκείνη τη στιγμή με συγκίνησε πολύ».

Μουσικά, η επένδυση της ταινίας έγινε με κομμάτια από τα έργα του Μίκη «Ένας Όμηρος» και «Μαουτχάουζεν», ενώ σε σκηνές της ταινίας ακούγεται σιγανά από το ραδιόφωνο «Το παλληκάρι έχει καημό» από τη φωνή του Μίκη και το «Σε αυτή τη γειτονιά» με τη Μαρία Φαραντούρη.

Ξεκινάμε με τους τίτλους αρχής της ταινίας, όπου ακούγεται το μουσικό θέμα του «Αντώνη» από το Μαουτχάουζεν:

Ακολουθεί το μουσικό θέμα «The arrival of Helen» που είναι το θέμα των τραγουδιών «Το γελαστό Παιδί» & «Δε παίρνει εδώ κανείς» από τη μουσική του Μίκη για την θεατρική παράσταση «Ένας Όμηρος»:

Εδώ θα ακούσουμε το ορχηστρικό από το τραγούδι «Ποιος δε μιλά για τη Λαμπρή» επίσης από το «Ένας Όμηρος»:

Και κλείνουμε με ένα ορχηστρικό θέμα με τίτλο «La Course De Manuel» σε μεταγενέστερη διασκευή του 2002 από τον Ν. Χατζόπουλο. Η διασκευή έχει γίνει πολύ γνωστή από τη χρήση της σε δημοσιογραφική εκπομπή.

7. Τρωάδες (1971)

Άλλη μια ταινία σε σκηνοθεσία του Μιχάλη Κακογιάννη, με σενάριο βασισμένο στις «Τρωάδες» του Ευριπίδη. Η ταινία γυρίστηκε στην Ισπανία με διεθνές καστ. Πρωταγωνιστούν η συνταρακτική Katharine Hepburn, η εκθαμβωτικά όμορφη Vanessa Redgrave, η Geneviève Bujold & η Ειρήνη Παππά. Ο Μίκης έγραψε μια πρωτότυπη μουσική που ταιριάζει στο Αρχαίο Δράμα, στους ίδιους δρόμους που είχε συνθέσει και τη μουσική για την «Ηλέκτρα». Ακούμε το μουσικό θέμα από την εισαγωγή και το τέλος της ταινίας:

8. Κατάσταση Πολιορκίας (Etat de siège) (1972)

Κατά τη γνώμη μας ίσως η πιο ενδιαφέρουσα ταινία του Κ. Γαβρά. Μια αρκετά «γκρίζα» ταινία όπου «θετικοί» & «αρνητικοί» ήρωες μπερδεύονται, ενώ στο τέλος ο θεατής μένει να αναρωτιέται για τα αδιέξοδα του αντάρτικου πόλης απέναντι σε ένα σύστημα που καταφέρνει να χειρίζεται προς όφελός του όλες τις καταστάσεις και να κυριαρχεί κάτω από όλες τις συνθήκες. Το σενάριο της ταινίας ανήκει στον Franco Solinas και τον σκηνοθέτη. Πρωταγωνιστούν οι Yves Montand, Renato Salvatori & O.E. Hasse. Σίγουρα από τα καλύτερα σαουντρακ του Μίκη, με το εκπληκτικό λατινοαμερικάνικο σχήμα των Los Calchakis που συνάντησε στο Παρίσι, να αποδίδουν τις μελωδίες με μοναδικό μουσικό χρώμα. Αξίζει να σημειωθεί πως η ταινία γυρίστηκε στη Χιλή του Αλιέντε πριν το πραξικόπημα, με πλάνα από το Σαντιάγκο, το Βαλπαραΐσο και την Βίνια ντελ Μαρ. Το σενάριο της ταινίας βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στη Ουρουγουάη και αναφέρεται σε έναν πράκτορα της CIA που απαγάγεται από αντάρτες στην λατινοαμερικάνικη χώρα όπου έχει σταλεί για να οργανώσει τις μυστικές υπηρεσίες του καθεστώτος. Ο πράκτορας εκτελείται τελικά από τους αντάρτες, για να αντικατασταθεί στην τελική σκηνή της ταινίας από έναν νέο Αμερικάνο πράκτορα.

Σχετικά με τη μουσική του στην ταινία, ο Μίκης έχει σχολιάσει:

«Τις μέρες των Χριστουγέννων του 1972 τις περάσαμε με τον Κώστα Γαβρά και τους μουσικούς σ' ένα στούντιο στο Παρίσι, ηχογραφώντας τη μουσική του φιλμ "Κατάσταση Πολιορκίας". Η παρουσία του σκηνοθέτη καθ' όλη τη διάρκεια της φωνοληψίας σημαίνει ότι υπήρξε απολύτως σύμφωνος για το ύφος και το χαρακτήρα της μουσικής. Στο φιλμ αυτό, εκτός από τους μουσικούς της ορχήστρας μου, χρησιμοποίησα και τους Χιλιανούς Los Calchakis. Κι αυτό γιατί είδα το φιλμ σαν μια πτυχή του έπους του αγώνα των νοτιοαμερικάνων εναντίον του βορειοαμερικάνικου ιμπεριαλισμού και των μεθόδων του, όπως τις περιγράφει και ο Pablo Neruda στο "Canto General", που κατά σύμπτωση συνέθετα εκείνο τον καιρό. Άλλωστε μόλις είχα επιστρέφει από τη Χιλή του Αλιέντε και ήμουν γεμάτος από εμπειρίες, συναισθήματα και ήχους. Θυμάμαι μάλιστα ότι κατά την επιστροφή μας από το Σαντιάγκο, το αεροπλάνο έκανε σκάλα στο Μοντεβιδέο. Οι επιβάτες θα έπρεπε να μείνουν στις θέσεις τους, όμως άνοιξε η πόρτα και άκουσα το όνομά μου. Βγήκα στην πόρτα και είδα στην πίστα τον Κώστα Γαβρά περιστοιχισμένο από Tupamaros, όπως μου είπε, που τραγουδούσαν όλοι μαζί στα ισπανικά τον "Αντώνη" από το "Mauthausen". Ηρωικές εποχές! Μετά από λίγο καιρό με επισκέφθηκε ο Yves Montand στο σπίτι μου και ανήσυχος μου είπε ότι ενώ στην αρχή ο Γαβράς είχε βάλει στο φιλμ όλη τη μουσική, στη συνέχεια αφαίρεσε ένα μεγάλο μέρος της, πράγμα που τον λυπούσε, δεδομένου ότι του άρεσε πολύ όπως την είχε ακούσει αρχικά. "Το φιλμ φτωχαίνει" μου είπε, "κάνε κάτι για να ξαναμπεί". Σε λίγο βρεθήκαμε και οι τρεις και είδαμε το φιλμ με την κομμένη μουσική. Όταν ρώτησα τον Γαβρά γιατί το έκανε, μου είπε ότι τελικά φοβόταν ότι αυτός ακριβώς ο επικός χαρακτήρας της μουσικής θα δημιουργούσε ψευδαισθήσεις και αυταπάτες, μιας και ο ίδιος πίστευε ότι ο αγώνας των Tupamaros είναι αδιέξοδος. Νομίζω ότι είχε τελικά δίκιο. Είχα όμως κι εγώ δίκιο γιατί, όπως είπα, ο Γαβράς όχι μόνο παρακολουθούσε τη φωνοληψία, αλλά και δεν έκρυβε τον ενθουσιασμό του. Κρίμα, γιατί θα μπορούσα να συνθέσω διαφορετικά πράγματα από τη στιγμή που θα έβλεπα το φιλμ πιο πολύ με ρεαλιστικό, παρά με ιδεαλιστικό ρομαντικό τρόπο. Πάντως στο CD υπάρχει η ολοκληρωμένη μουσική, όπως δυστυχώς δεν μπήκε τελικά στο φιλμ».

Θα ακούσουμε τρία κομμάτι από το πραγματικά υπέροχο αυτό σαουντρακ:

Pueblo en Lucha

Paola 11099

State of siege

9. Σέρπικο (1973)

Μια κλασική πια νέο φιλμ-νουάρ ταινία σε σκηνοθεσία Sidney Lumet και σενάριο των Waldo Salt και Norman Wexler βασισμένο στο ομώνυμο βιβλίο του Peter Maas. Το βιβλίο και η ταινία στηρίζονται πάνω στη βιογραφία του Frank Serpico, ενός ιταλοαμερικάνου αστυνομικού της Νέας Υόρκης που τα ‘βαλε με την διαφθορά στην αστυνομία. Πρωταγωνιστούν οι Al Pacino, John Randolph & Jack Kehoe. Η ταινία ήταν προτεινόμενη το 1974 για Όσκαρ α΄ανδρικού ρόλου (Al Pacino) και Όσκαρ σεναρίου καλύτερης διασκευής βιβλίου. Η μουσική της ταινίας είναι ορχηστρικές παραλλαγές πάνω στο θέμα του γνωστού τραγουδιού «Δρόμοι Παλιοί» που είχε κυκλοφορήσει σε στίχους Μανώλη Αναγνωστάκη.

Ο σκηνοθέτης Sidney Liumet εξιστορεί τα γεγονότα:

«Το Σέρπικο δεν θα έπρεπε να έχει μουσική, αλλά στο τέλος προσέθεσα 14 λεπτά σε στρατηγικά σημεία για να προστατέψω την ταινία και εμένα τον ίδιο. Ευτυχώς, την τελευταία στιγμή διάβασα στις εφημερίδες για την απελευθέρωση του Μίκη Θεοδωράκη, του σπουδαίου αυτού Έλληνα συνθέτη που μόλις είχε βγει από τη φυλακή. Ήξερα ότι εκείνα τα χρόνια οι αριστεροί στην Ελλάδα βρίσκονταν υπό διωγμό από το ακροδεξιό καθεστώς της χούντας. Δεν είχα άλλη επιλογή, αμέσως έτρεξα στο Παρίσι να τον βρω».

Την εποχή εκείνη ο Μίκης θα ξεκινούσε περιοδεία στις ΗΠΑ κι έτσι του δόθηκε η ευκαιρία να παρακολουθήσει μια πρώτη κόπια της ταινίας. Κατά τον σκηνοθέτη πάντα, στο τέλος της προβολής ο Μίκης είπε: «Η ταινία είναι υπέροχη, αλλά δεν της χρειάζεται η μουσική, δεν υπάρχει χώρος γι’ αυτήν». Ο Liumet του απάντησε: «Φίλε μου, σε παρακαλώ, σκέψου τη θέση μου! Ο Dino (σημ.: εννοεί τον παραγωγό της ταινίας Dino de Laurentis) θα ξετρελαθεί αν ένας συνθέτης του δικού σου βεληνεκούς βάλει την υπογραφή του στο σάουντρακ και τότε ίσως μπορέσουμε να τη “γλιτώσουμε” με ένα ελάχιστο μουσικής γύρω στα 10 λεπτά». Ο Μίκης τότε έβγαλε από την τσέπη του μια κασέτα και τον ρώτησε: «Πριν από κάποια χρόνια έγραψα αυτό το χαριτωμένο τραγούδι (σημ.: εννοεί το «Δρόμοι παλιοί»). Πιστεύεις ότι θα μπορούσα να ζητήσω, ….ας πούμε 14 δολάρια για αυτό;».

Ο ίδιος ο Μίκης θυμάται μια διαφορετική εκδοχή:

«Είχαμε πάει στις ΗΠΑ για μια μεγάλη περιοδεία σε 15 μεγάλες πόλεις. Στη Νέα Υόρκη θέλησε να με δει ο Sidney Lumet. Είχε ακούσει το τραγούδι μου “Δρόμοι παλιοί” και ήθελε πάση θυσία να χρησιμοποιήσει τη βασική του μελωδία σαν light motif της νέας του ταινίας, το Serpico. Η συνάντηση στο στούντιο του στη Νέα Υόρκη ήταν πολύ φιλική, πολύ εγκάρδια, σε σημείο που με αιχμαλώτισε. Του εξήγησα ότι για ένα μήνα θα βρίσκομαι μέσα σ’ ένα αεροπλάνο και θα διασχίζω χιαστί τη μεγάλη χώρα του δίνοντας συναυλίες. Αυτός όμως ήταν αμετάπειστος. “Θέλω να γράψετε εσείς τη μουσική. Σε κάθε πόλη, στο ξενοδοχείο σας θα σας περιμένουν βοηθοί μου που θα σας δείχνουν την ταινία. Θα έχετε πιάνο και θα συνθέτετε. Τον άλλο μήνα, όταν τελειώσει η περιοδεία, θα μπούμε σε στούντιο στη Νέα Υόρκη για να ηχογραφήσουμε”. Ευτυχώς μου έδωσε και ένα βοηθό μουσικό (που στη συνέχεια εξελίχθηκε σε σπουδαίο συνθέτη), ο οποίος με συνόδευε σε όλη τη διάρκεια της περιοδείας μου και κατέγραφε τις εμπνεύσεις μου. Στη Νέα Υόρκη, για την εγγραφή, χρησιμοποιήσαμε μουσικούς από τη Φιλαρμονική και τους καλύτερους σολίστες τζαζ».

Μετά το θάνατο του Μίκη, ο Al Pacino δήλωσε σχετικά με τη μουσική της ταινίας: «Θυμάμαι την πρώτη φορά που άκουσα τη μουσική του Σέρπικο. Ήταν στο γραφείο του παραγωγού στο Μανχάτταν στον 16^ο όροφο με θέα τον φωτισμένο νυχτερινό ουρανό και εκείνος έπαιζε το μουσικό θέμα της ταινίας. Φυσικά αμέσως μου ήρθε στο μυαλό εκείνη η σκηνή όταν έμαθα για το θάνατό του. Και κατάλαβα όταν άκουσα τη μουσική του εκείνο το βράδυ. Είχα πει: «Το ‘χει… Έχει την ταινία… Το ‘πιασε!» Αυτή είναι η ανάμνησή μου».

Ας ακούσουμε το βασικό θέμα της ταινίας:

αλλά και το ίδιο θέμα σε μια jazz-funk παραλλαγή:

10. Τίτο: Η Μάχη της Sutjeska (1973)

Το ίδιο έτος θα κυκλοφορήσει και η ταινία του Stipe Delic που αφορά τη κρίσιμη μάχη των Γιουγκοσλάβικων παρτιζάνων με επικεφαλής τον Τίτο κατά των Γερμανών τον Μάιο – Ιούνιο του 1943. Το σενάριο ήταν των Branimir Scepanovic, Wolf Mankowitz, Ugo Pirro, Miljenko Smoje & Sergey Bondarchuk. Πρωταγωνίστησαν οι Richard Burton, Ljuba Tadic & Velimir Zivojinovic. Η ταινία τιμήθηκε το 1973 στο Διεθνές Φεστιβάλ της Μόσχας με το Χρυσό και το Ειδικό βραβείο. Η μουσική του Μίκη είναι ορχηστρική. Επιλέγουμε να ακούσουμε το εισαγωγικό κομμάτι, που είναι μια υπέροχη παραλλαγή πάνω στο γνωστό ελληνικό αντάρτικο τραγούδι «Ο Άρης κάνει πόλεμο (Του Μικρού χωριού)» που έχει συνθέσει ο Αλέκος Ξένος.

11. Ιφιγένεια (1977)

Η τελευταία ταινία της τριλογίας πάνω στο αρχαίο δράμα του Μιχάλη Κακογιάννη, σε σενάριο του ίδιου βασισμένο στην τραγωδία του Ευριπίδη «Ιφιγένεια εν Αυλίδι». Πρωταγωνιστούν η υπέροχη εφηβική μορφή της Τατιάνας Παπαμόσχου, η Ειρήνη Παππά, ο Κώστας Καζάκος & ο Κώστας Καρράς. Η ταινία προτάθηκε για Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας το 1978 και για Χρυσό Φοίνικα στο Φεστιβάλ των Καννών το 1977. Το ίδιο έτος κέρδισε βραβείο καλύτερης ταινίας και καλύτερης ερμηνείας (Τατιάνα Παπαμόσχου) στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.

Η μουσική του Μίκη εδώ κινείται σε καθαρά συμφωνικές φόρμες, σε αντίθεση με τις άλλες δυο ταινίες του Κακογιάννη. Ο συνθέτης έχει δηλώσει: «Πριν γράψω τη μουσική για την Ιφιγένεια ασχολήθηκα πολύ με την προετοιμασία του φιλμ, δεδομένου ότι ο Κακογιάννης μου ζήτησε ορισμένες μουσικές, πάνω στις οποίες εκείνος θα έκανε λήψεις της εικόνας. Ήταν ένα έργο δύσκολο από την άποψη ότι έπρεπε να αποδοθεί η ατμόσφαιρα του πολέμου με εκατοντάδες κομπάρσους. Είναι νομίζω η πρώτη φορά που στον ελληνικό κινηματογράφο υπάρχει μια τόσο πειστική απεικόνιση των Ελλήνων εκείνης της εποχής. Για το φιλμ αυτό χρησιμοποίησα βασικά συμφωνικά όργανα προσπαθώντας να αποσπάσω τους ήχους που ήθελα και ταίριαζαν στην ξεχωριστή ατμόσφαιρα της ταινίας. Τη μουσική αυτή τη θεωρώ ως μία από τις καλύτερες που έχω γράψει για τον κινηματογράφο».

Θα ακούσουμε το 9^ο κομμάτι του σάουντρακ:

12. Ο Ασυμβίβαστος (1979)

Μια ταινία του Ανδρέα Θωμόπουλου, με θέμα τη ζωή και τις περιπλανήσεις ενός ασυμβίβαστου νέου στην Αθήνα της δεκαετίας του ‘70. Η ταινία στηρίζεται πάνω στον πρίγκιπα του ελληνικού ροκ Παύλο Σιδηρόπουλο, που ερμηνεύει και τα τραγούδια της. Μαζί με τον Παύλο πρωταγωνιστεί η Βέρα Κρούσκα & η Ελένη Μανιάτη.

Ο Μίκης έχει γράψει για την ταινία αυτή το γνωστό τραγούδι «Κάποτε θα ‘ρθουν να σου πουν» που ερμηνεύει μοναδικά ο Παύλος σε στίχους Λευτέρη Παπαδόπουλου.

13. Ο Άνθρωπος με το γαρύφαλλο (1980)

Η ταινία αυτή σε σκηνοθεσία του Νίκου Τζίμα έσπασε τα ταμεία το 1980 κόβοντας πάνω από 600.000 εισιτήρια μόνο σε πρώτη προβολή. Αφορά την υπόθεση του Νίκου Μπελογιάννη, στελέχους του ΚΚΕ και τις συνθήκες που οδήγησαν στη σύλληψη, δίκη και τελικά στην εκτέλεσή του στις 30 Μαρτίου του 1952 παρά τη διεθνή κατακραυγή. Πρωταγωνιστής της ταινίας στον ρόλο του Μπελογιάννη ήταν ο ερασιτέχνης Φοίβος Γκικόπουλος, κατοπινός Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ. Μαζί του εμφανίστηκε με πλειάδα σημαντικότατων ηθοποιών όπως οι Μάνος Κατράκης, Πέτρος Φυσσούν, Κώστας Καζάκος, Αλέκος Αλεξανδράκης, Άγγελος Αντωνόπουλος, Αντώνης Αντωνίου, Βαγγέλης Καζάν, Μίρκα Παπακωνσταντίνου, Κώστας Αρζόγλου, Αιμιλία Υψηλάντη κ.ά.

Ο ίδιος διηγείται: «Τον ρόλο του Μπελογιάννη στην ταινία ήταν να τον παίξει ο Ιταλός ηθοποιός Gian Maria Volonte, με τον οποίο ο σκηνοθέτης Νίκος Τζίμας είχε υπογράψει συμβόλαιο. Έτσι, έψαχνε έναν μεταφραστή για τα Ιταλικά, κυρίως για το κομμάτι της απολογίας, που ήταν το βασικό τμήμα της ταινίας. Απευθύνθηκε στο Ιταλικό Ινστιτούτο, απ’ όπου τον παρέπεμψαν σ’ εμένα. Τότε δίδασκα και στο μεταφραστικό τμήμα του Ιταλικού Ινστιτούτου και ήμουνα και μεταφραστής. Βρεθήκαμε. Μου έδωσε τα κείμενα και μεταξύ αστείου και σοβαρού μου λέει: “Α ρε γαμώτο, να σε είχα συναντήσει νωρίτερα. Ποιος Volonte και ξέρω εγώ… Εσύ θα ήσουν ο Μπελογιάννης”. Ένα βράδυ, έτσι ξαφνικά μου τηλεφωνεί από τη Ρώμη και εν εξάλλω μου λέει: ο “ Volonte έσπασε το συμβόλαιο γιατί αρρώστησε. Επιστρέφω αύριο στην Ελλάδα και αρχίζουμε τα γυρίσματα”. “Δεν κατάλαβα του λέω, ποια γυρίσματα;” “Θα πάρεις εσύ το ρόλο”, μου λέει και επιμένει! Φθάνοντας στην Ελλάδα μου τηλεφωνεί από το αεροδρόμιο και μου ζητάει να βρεθούμε για να κουβεντιάσουμε. Ήδη η μισή ταινία είχε ολοκληρωθεί. Έλειπαν μόνο οι σκηνές με τον Μπελογιάννη. Εγώ από την άλλη την ιστορία του Μπελογιάννη την ήξερα. Είχα διαβάσει και το σενάριο και δεν σου κρύβω ότι κάτι μ’ έτρωγε μέσα μου, κάτι με γοήτευε. Με άλλα λόγια: “τραβάτε με κι ας κλαίω” ήταν το θέμα. Τελικά δέχτηκα! Κάπως έτσι λοιπόν άρχισαν όλα».

Η ταινία είχε προβλήματα με τη λογοκρισία, αλλά και αντιδράσεις από τον πολιτικό χώρο. Ενδιαφέρον έχουν οι δηλώσεις του σκηνοθέτη: «Δεν είχα την υποστήριξη ούτε της Αριστεράς, ούτε της Δεξιάς, γιατί η κάθε πλευρά θεωρούσε ότι η ταινία θα εξυπηρετούσε τους αντιπάλους της. Ήθελα να κάνω γυρίσματα στο Παλάτι ή στη Βουλή και δεν μου το επέτρεπαν. Μου είχαν δώσει άδεια αρχικά να χρησιμοποιήσω κάποια καμιόνια από τον στρατό, αλλά όταν έμαθαν το θέμα της ταινίας, την πήραν πίσω. Δεν είχα λεφτά. Δεν είχα αργότερα την υποστήριξη ακόμα και του ΠΑΣΟΚ γιατί ο ήρωας, ο Γεώργιος Παπανδρέου, είχε κάνει κι αυτός τα σφάλματά του, είχε εναντιωθεί στον Πλαστήρα σε κρίσιμες στιγμές, όταν εκείνος αγωνιζόταν για την ειρήνευση. Μόλις ολοκληρώθηκε η ταινία, η λογοκρισία την έκοψε. Πήγα να δω τον Τσαλδάρη για να του εξηγήσω το περιεχόμενο του έργου και εκείνος μου ζήτησε να δει μια κόπια. Όταν αργότερα πήγα να την πάρω, ο μηχανικός προβολής μου είπε ότι είδαν την ταινία μαζί ο Τσαλδάρης, η Βλάχου από την Καθημερινή και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής. Μάλιστα ο Καραμανλής είχε πει στον Τσαλδάρη ότι «Η ταινία είναι αληθινή και να δώσεις συγχαρητήρια στον σκηνοθέτη». Ο Τσαλδάρης, όταν με ξανακάλεσε, μου έδωσε συγχαρητήρια, αλλά δεν μου είπε ότι είχε δει την ταινία μαζί με τον Καραμανλή. Όμως εκείνη η ιστορία που μου είπε ο μηχανικός προβολών, πρέπει να ήταν αληθινή, γιατί αμέσως μετά είχα δει ένα άρθρο στην Καθημερινή με διθυραμβικά σχόλια για την ταινία που περνούσε γενιές δεκατέσσερις όσους κριτικούς χτυπούσαν τον «Άνθρωπο με το γαρύφαλλο» ».

Η μουσική του Μίκη κινείται σε χαμηλούς τόνους τρυφερής μελαγχολίας. Ακούμε το ομώνυμο με την ταινία τραγούδι σε ερμηνεία της Μαργαρίτας Ζορμπαλά.

14. Τέλος, θα πρέπει να αναφερθούμε και σε δύο άλλες ταινίες τις οποίες ο Μίκης δεν επένδυσε μουσικά, όμως ακούγεται η μουσική του. Στην πρώτη, ένα τραγούδι του που εμφανίζεται στην ίσως πιο χαρακτηριστική σκηνή της ταινίας, χαρίζει στον πρωταγωνιστή Θανάση Βέγγο την ευκαιρία για μια αξεπέραστη κωμικοτραγική ερμηνεία. Πρόκειται για την ταινία του 1976 «Ο Θανάσης στη χώρα της σφαλιάρας» σε σκηνοθεσία και σενάριο Ντίνου Κατσουρίδη & Πάνου Γλυκοφρύδη. Ακολουθεί το απόσπασμα:

Στη δεύτερη, που δεν είναι άλλη από την ταινία «Οι κυνηγοί» του Θόδωρου Αγγελόπουλου από το 1977, ο σκηνοθέτης δημιουργεί ένα μονοπλάνο απίστευτης αισθητικής, όπου βάρκες με κόκκινες σημαίες αναχωρούν ηττημένες από το ιστορικό προσκήνιο πλέοντας αργά στα ήρεμα πια νερά της λίμνης, με το τραγούδι «Της Αγάπης αίματα» από το Άξιον Εστί του Οδυσσέα Ελύτη να ακούγεται από τα στόματα των επιβατών.

Η atticavoice, θέλοντας να αποτίσει φόρο τιμής στον αναμφισβήτητα πιο σημαντικό από τους Έλληνες συνθέτες, αλλά παράλληλα κινούμενη και από μια προσωπική ανάγκη να βάλει σε μια σειρά πολλά πράγματα γύρω από το έργο του μεγάλου δημιουργού, αποφάσισε να ετοιμάσει μια σειρά αφιερωμάτων πάνω στο έργο του Μίκη Θεοδωράκη. Ένα έργο τόσο πολυποίκιλο και τόσο ογκώδες, που κάνει αυτή τη σειρά των αφιερωμάτων να μοιάζει ένας Γολγοθάς. Γιατί εκτός από τον επικό και επαναστατικό Θεοδωράκη, υπάρχει ο απίστευτα λυρικός Μίκης. Υπάρχουν τα λαϊκά κοινωνικά του τραγούδια, υπάρχει το έργο του για τον κινηματογράφο, χωρίς βέβαια να ξεχνάμε το συμφωνικό του έργο.

Στο πρώτο αφιέρωμά μας θα ξεκινήσουμε με τον λυρικό Μίκη Θεοδωράκη και θα θυμηθούμε μερικές από τις πιο τρυφερές και πιο συγκινητικές μελωδίες στην ιστορία του ελληνικού τραγουδιού. Ο λυρισμός του Μίκη Θεοδωράκη είναι μοναδικός, ιδιαίτερα όταν μελοποιεί τους εξαιρετικούς στίχους του αδελφού του Γιάννη, και αυτό σίγουρα δεν είναι τυχαίο. Μιλώντας για τον αδελφό του, ο Μίκης λέει: “Ο Γιάννης έγραφε υπέροχους στίχους. Αλλά εκείνη την εποχή, επειδή στην Κρήτη όλοι ήταν ένοπλοι, εθεωρείτο ότι δεν είναι πολύ αντρίκιο να είναι κανείς ποιητής. Τα έγραφε κρυφά από μένα και μετά τα πετούσε από δω και από κει. Πήγαινα να πάρω κάτι το πρωί και έβρισκα ποιήματα του Γιάννη. Τα έκανα συλλογή και τα εξέδωσε ο Γουδέλης. Οι λιποτάκτες. Το «Χάθηκα» είναι το πιο χαρακτηριστικό τραγούδι μου, νομίζω. Είναι βέβαια και η «Όμορφη Πόλη», το «Χάθηκα» όμως μου θυμίζει το λιμάνι των Χανίων που έζησα μια ολόκληρη ζωή, τον αδελφό μου.»

Μέσα από το τεράστιο έργο του Μίκη, συγκεντρώσαμε γι’ αυτό το πρώτο αφιέρωμα 24 τραγούδια, τα οποία παρουσιάζουμε με χρονολογική σειρά με κριτήριο την ημερομηνία πρώτης ηχογράφησής τους, όσο και αν αυτή μερικές φορές δεν είναι εύκολο να τεκμηριωθεί, ιδιαίτερα την περίοδο που ο συνθέτης βρίσκεται στο εξωτερικό

Οι επανεκτελέσεις των τραγουδιών του από διαφορετικούς ερμηνευτές είναι αμέτρητες. Χρειάστηκε, για κάθε τραγούδι, να ακούσουμε πολλές διαφορετικές ερμηνείες και πολλές φορές αγνοήσαμε τις πρώτες εκτελέσεις προκειμένου να επιλέξουμε αυτή που μας ταίριαζε καλύτερα σε αυτό που δώσαμε ως τίτλο στο άρθρο μας : «Ο λυρικός Μίκης».

Ελπίζοντας πως καταφέραμε να ετοιμάσουμε μια αντιπροσωπευτική λίστα λυρικών τραγουδιών του Μίκη Θεοδωράκη, σας ευχόμαστε καλή ακρόαση. Σ αυτούς τους άγριους καιρούς της μοναξιάς και της βαρβαρότητας, τα τραγούδια αυτά είναι ένα πραγματικό βάλσαμο της ψυχής

1. «Αν θυμηθείς τ΄όνειρό μου». Γράφτηκε το 1958 για τις ανάγκες της ταινίας Honeymoon του Michael Powell. Το τραγούδι αυτό έγινε η πρώτη μεγάλη διεθνής επιτυχία του συνθέτη και γνώρισε αμέτρητες εκτελέσεις με πιο χαρακτηριστική αυτή των Beatles (ως Honeymoon song). Γνώρισε επίσης πολύ μεγάλη επιτυχία στη Λατινική Αμερική. Είναι χαρακτηριστικό πως ήταν το πρώτο τραγούδι που έπαιξε ο ραδιοφωνικός σταθμός των επαναστατικών δυνάμεων του Φιντέλ Κάστρο και του Τσε Γκεβάρα, όταν έμπαιναν θριαμβευτές στην Αβάνα το Γενάρη του 1959

Το 1960, το τραγούδι θα ηχογραφηθεί με ελληνικούς στίχους του Νίκου Γκάτσου και θα περιληφθεί στην πρώτη δισκογραφική δουλειά του Μίκη, ένα 45άρι που θα συμπεριέχει και τη Μυρτιά.

«Στην αγκαλιά μου κι απόψε σαν άστρο κοιμήσου
δεν απομένει στον κόσμο ελπίδα καμιά
τώρα που η νύχτα κεντά με φιλιά το κορμί σου
μέτρα τον πόνο κι άσε με μόνο στην ερημιά

Αν θυμηθείς τ’ όνειρό μου
σε περιμένω να `ρθεις
μ’ ένα τραγούδι του δρόμου να ρθεις όνειρό μου
το καλοκαίρι που λάμπει τ’ αστέρι με φως να ντυθείς»

Θα πραγματοποιηθούν δύο σχεδόν παράλληλες εκδόσεις του. Μία με τραγουδίστρια τη Γιοβάννα και διεύθυνση του Μάνου Χατζιδάκι και μία άλλη με τραγουδίστρια τη Μαίρη Λίντα, το Μανώλη Χιώτη στο μπουζούκι και διεύθυνση του ίδιου του Μάνου Χατζιδάκι. Στη συνέχεια, ο συνθέτης θα εντάξει το τραγούδι αυτό στον κύκλο ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ, μαζί με άλλα σκόρπια τραγούδια της περιόδου 1959-1961

Εμείς το ακούμε από τη Γιοβάννα

2. «Όμορφη πόλη» ( ή «θα γίνεις δικιά μου», όπως αναφέρεται στις πρώτες ηχογραφήσεις του). Η «Όμορφη πόλη» περιλαμβάνεται στον κύκλο τραγουδιών ΛΙΠΟΤΑΚΤΕΣ που συνέθεσε ο Μίκης την περίοδο 1952-54, ενώ η πρώτη ηχογράφηση έγινε το 1960 και τραγουδά ο ίδιος ο συνθέτης. Οι στίχοι του τραγουδιού είναι του Γιάννη Θεοδωράκη, αδερφού του Μίκη.

«Όμορφη πόλη φωνές μουσικές,
απέραντοι δρόμοι, κλεμμένες ματιές,
ο ήλιος χρυσίζει, χέρια σπαρμένα
βουνά και γιαπιά, πελάγη απλωμένα.

Θα γίνεις δικιά μου πριν έρθει η νύχτα
τα χλωμά τα φώτα πριν ρίξουν δίχτυα
θα γίνεις δικιά μου

Η νύχτα έφτασε τα παράθυρα κλείσαν
η νύχτα έπεσε οι δρόμοι χαθήκαν»

Η «Όμορφη πόλη» γνώρισε αμέτρητες εκτελέσεις από Έλληνες και ξένους ερμηνευτές, όπως η Edith Piaf και η Dulce Pontes. Εμείς θα το ακούσουμε από τη λιτή και αισθαντική φωνή της Αρλέτας και το δίσκο “Romancero Gitano” που κυκλοφόρησε το 1978. Ο δίσκος περιλαμβάνει ποίηση του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, σε απόδοση Οδυσσέα Ελύτη και μελοποιημένα από το Μίκη Θεοδωράκη. Ο δίσκος περιλαμβάνει τέσσερα ακόμα τραγούδια, ένα εκ των οποίων η «Όμορφη πόλη»

3. Δακρυσμένα Μάτια. Από τους ΛΙΠΟΤΑΚΤΕΣ και αυτό το τραγούδι. Γραμμένο την περίοδο 1952-54. Η πρώτη ηχογράφηση έγινε το 1960 με την ερμηνεία του ίδιου του συνθέτη. Οι στίχοι του τραγουδιού είναι του Γιάννη Θεοδωράκη

«Χάθηκα σε μια γιορτή
έσμιξα στο πλήθος
σμίλεψα σε ζωγραφιά
την εικόνα σου πλατιά.

Με χίλια χρώματα παλιά
γέμισα παράπονα
στης απουσίας σου τα βράδια.

Χίλια φεγγάρια παρακάλεσα
το δρόμο να σου δείξουν
να φωτίσουν
τον ερχομό σου να ετοιμάσουν.

Πιστά τα μάτια μου σε σένα
κρυφά ζητήσαν
να αγκαλιάσουν, να χαράξουν
δυο δάκρυα φιλιά
να ακολουθήσουν
τις πύλες της ψυχής»

Εμείς θα το ακούσουμε από το Δημήτρη Ψαριανό και το δίσκο «Τα τραγούδια που αγαπώ» που κυκλοφόρησε το 1981

4. Χάθηκα. Και αυτό από τους ΛΙΠΟΤΑΚΤΕΣ. Ηχογραφήθηκε το 1960 με την ερμηνεία του ίδιου του συνθέτη. Οι στίχοι είναι του Γιάννη Θεοδωράκη.

«Χάθηκα,
Μέσα στους δρόμους που μ’ έδεσαν για πάντα
Μαζί με τα σοκάκια, μαζί με τα λιμάνια

Χάθηκα,
Γιατί δεν είχα τα φτερά και είχα εσένα Κατινιώ
Γιατ’ είχα όνειρα πολλά
Και το λιμάνι,
και το λιμάνι είναι μικρό
Γιατ’ ήμουν πάντα μόνος
Και θα `μαι πάντα μόνος»

Από αφήγηση του Μίκη Θεοδωράκη : «Ήταν μια κοπέλα που ο αδελφός μου ήθελε να την μάθει σκάκι. Αλλά επειδή το σπίτι μας ήταν πολύ μικρό, ήταν ένα δωμάτιο μόνο όλο όλο, στα Χανιά, μια μέρα βλέπω τους γονείς μου απέναντι από το σπίτι, να είναι με ομπρέλα, με βροχή, και να περιμένουν. Ήμουν φαντάρος εγώ. Λέω «τι κάνετε εδώ;». Μου λένε «ο αδελφός σου μαθαίνει σκάκι σε μια Κατινιώ, μας απαγορεύει να ανεβούμε πάνω». -«Και στέκεστε εδώ μες τη βροχή;» — «Εμ, μας έδιωξε». Ανεβαίνω πάνω, ανοίγω την πόρτα, πήγα να τον σκοτώσω που λέει ο λόγος. Η Κατινιώ, έφυγε η Κατινιώ.”

Εμείς θα το ακούσουμε από τη μοναδική Χαρούλα Αλεξίου και το δίσκο της «24+1 τραγούδια» του 1977

5. Αγάπη μου (ή «Αστέρι μου, φεγγάρι μου»). Πρώτη ηχογράφηση το 1962 . Γράφτηκε στα τέλη του 1961 στο Παρίσι για τις ανάγκες της ταινίας «Φαίδρα» του Ζυλ Ντασέν, με πρωταγωνιστές τη Μελίνα Μερκούρη και τον Άντονι Πέρκινς. Οι στίχοι είναι του Γιάννη Θεοδωράκη

«Αστέρι μου, φεγγάρι μου, της άνοιξης κλωνάρι μου
κοντά σου θά `ρθω πάλι, κοντά σου θά `ρθω μιαν αυγή
για να σου πάρω ένα φιλί και να με πάρεις πάλι.

Αγάπη μου, αγάπη μου, η νύχτα θα μας πάρει,
τ’ άστρα κι ο ουρανός, το κρύο το φεγγάρι.

Θα σ’ αγαπώ, θα ζω μες στο τραγούδι
θα μ’ αγαπάς, θα ζεις με τα πουλιά
θα σ’ αγαπώ, θα γίνουμε τραγούδι
θα μ’ αγαπάς, θα γίνουμε πουλιά.

Ο ποταμός είναι ρηχός
κι ο ωκεανός είναι μικρός
να πάρουν τον καημό μου.

Να διώξουνε τα μάτια σου
να πνίξουνε τους όρκους σου
από το λογισμό μου»

Είναι τέτοιο το βάρος της ερμηνείας της Μελίνας Μερκούρη στην ταινία, που δεν θα μπορούσαμε να μην το ακούσουμε από αυτήν

6. Κοιμήσου αγγελούδι μου (Νανούρισμα). Γράφτηκε για τις ανάγκες της παράστασης «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» που ανέβηκε το 1962 στο Θέατρο Καλουτά από το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο του Μάνου Κατράκη. Είναι το μοναδικό τραγούδι της παράστασης που δεν έχει γράψει τους στίχους ο Μίκης Θεοδωράκης και ένα από τα δύο - όλα κι όλα - τραγούδια που έχει γράψει ο συνθέτης σε στίχους του Κώστα Βίρβου.

«Κοιμήσου αγγελούδι μου
παιδί μου νάνι – νάνι
να μεγαλώσεις γρήγορα
σαν το ψηλό πλατάνι
Να γίνεις άντρας στο κορμί
και στο μυαλό
για να σε πάντα μες το δρόμο
τον καλό
Κοιμήσου αγγελούδι μου
γλυκά με το τραγούδι μου

Κοιμήσου περιστέρι μου
να γίνεις σαν ατσάλι
να γίνει κι η καρδούλα σου
σαν του Χριστού μεγάλη

Για να μην πεις μες στην ζωή σου
δεν μπορώ
κι αν πρέπει ακόμα να σηκώσεις
και σταυρό
Κοιμήσου αγγελούδι μου
γλυκά με το τραγούδι μου
Γλυκά με το τραγούδι μου»

Στην παράσταση ακουγόταν από την ηθοποιό Δέσποινα Μπεμπεδέλη. Με την ίδια ερμηνεύτρια ηχογραφήθηκε για τη δισκογραφία το 1962, ενώ σχεδόν παράλληλα ηχογραφήθηκε - και έγινε πιο γνωστό - με τη λαϊκή τραγουδίστρια Γιώτα Λύδια

Εμείς θα το ακούσουμε όμως από τη μοναδική Σαβίνα Γιαννάτου και το δίσκο «Νανουρίσματα» του 1985

7. Προδομένη μου αγάπη. Γράφτηκε και αυτό για τις ανάγκες της παράστασης «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού». Ηχογραφήθηκε το 1962 με δύο σχεδόν παράλληλες εκτελέσεις: μία από τη Γιώτα Λύδια και μία από τη μεγάλη κυρία του θεάτρου, Βέρα Ζαβιτσάνου. Οι στίχοι είναι του ίδιου του συνθέτη

Τα μεσάνυχτα που σμίγουνε οι ώρες
Προδομένη μου αγάπη
Τα μεσάνυχτα που σμίγουν οι καρδιές μας
Προδομένη μου αγάπη
Νταν νταν νταν νταν σημαίνει
Νταν το τέλος της αγάπης

Δυο πουλιά δυο περιστέρια
ταξιδεύουνε μέσα στ’ αστέρια

Τα μεσάνυχτα που είναι μακριά ο ήλιος
Προδομένη μου αγάπη
Τα μεσάνυχτα που είναι κοντά οι ζωές μας
Προδομένη μου αγάπη
Νταν νταν νταν νταν σημαίνει
Νταν το τέλος της αγάπης

Δυο πουλιά δυο περιστέρια
ταξιδεύουνε μέσα στ’ αστέρια

Τα μεσάνυχτα θα σε περιμένω
Προδομένη μου αγάπη
Σαν θα φύγει το φεγγάρι στο σκοτάδι
Προδομένη μου αγάπη

Εμείς θα το ακούσουμε από τη Βέρα Ζαβιτσάνου σε μια εκτέλεση του 1962

8. Μαργαρίτα Μαγιοπούλα. Πρώτη ηχογράφηση το 1963 για τις ανάγκες της παράστασης «Μαγική Πόλη», μία σύμπραξη του Μίκη με τον άλλο μεγάλο, το Μάνο Χατζιδάκι. Στην ηχογράφηση αυτή τραγουδάει η Κλειώ Δενάρδου. Οι στίχοι είναι του Ιάκωβου Καμπανέλλη

«Είχα φυτέψει μια πορτοκαλιά
που την εζήλευε όλη η γειτονιά
Που την εζήλευε όλη η γειτονιά
είχα φυτέψει μια πορτοκαλιά

Αχ, Μαργαρίτα Μαγιοπούλα
Αχ, Μαργαρίτα Μαγιοπούλα
Αχ, Μαργαρίτα μάγισσα

Πρωί πρωί την πότιζα φιλιά
το δειλινό την πήραν τα πουλιά
Το δειλινό την πήραν τα πουλιά
πρωί πρωί την πότιζα φιλιά»

Εμείς θα το ακούσουμε από τη λιτή και αισθαντική φωνή της Αρλέτας και το δίσκο “Romancero Gitano” που κυκλοφόρησε το 1978.

9. Μαρίνα. Μελοποιημένο ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη. Πρώτη ηχογράφηση 1963. Περιλαμβάνεται στο έργο «Μικρές Κυκλάδες» και το ερμηνεύει η Ντόρα Γιαννακοπούλου

«Μαρίνα, πράσινο μου αστέρι
Μαρίνα, φως του αυγερινού
Μαρίνα μου, άγριο περιστέρι
και κρίνο του καλοκαιριού

Δώσε μου δυόσμο να μυρίσω
λουίζα και βασιλικό
μαζί μ’ αυτά να σε φιλήσω
και τι να πρωτοθυμηθώ
τη βρύση με τα περιστέρια
των αρχαγγέλων το σπαθί
το περιβόλι με τ’ αστέρια
και το πηγάδι το βαθύ
τις νύχτες που σε σεργιανούσα»
στην άλλη άκρη τ’ ουρανού
και ν’ ανεβαίνεις σε θωρούσα
σαν αδελφή του αυγερινού

Εμείς το ακούμε από τη Ντόρα Γιαννακοπούλου, την πρώτη ερμηνεύτρια του σπουδαίου αυτού τραγουδιού

10. Χρυσοπράσινο φύλλο. Πρώτη ηχογράφηση 1965 . Γράφτηκε για την ταινία «Το νησί της Αφροδίτης», ένα ντοκιμαντέρ με στόχο την προβολή της Κύπρου. Οι στίχοι είναι του Λεωνίδα Μαλένη

Γη της λεμονιάς, της ελιάς
γη της αγκαλιάς, της χαράς
γη του πεύκου, του κυπαρισσιού
των παλικαριών και της αγάπης

Χρυσοπράσινο φύλλο
ριγμένο στο πέλαγο

Γη του ξεραμένου λιβαδιού
γη της πικραμένης Παναγιάς
γη του λίβα, τ’ άδικου χαμού
τ’ άγριου καιρού, των ηφαιστείων

Χρυσοπράσινο φύλλο
ριγμένο στο πέλαγο

Γη των κοριτσιών που γελούν
γη των αγοριών που μεθούν
γη του μύρου, του χαιρετισμού
Κύπρος της αγάπης και του ονείρου

Χρυσοπράσινο φύλλο
ριγμένο στο πέλαγο

Η πρώτη εκτέλεση (και αυτή που θα ακούσουμε) ήταν του Γρηγόρη Μπιθικώτση

11. Τ΄ όνειρο καπνός ( Στης νύχτας το μπαλκόνι). Πρώτη ηχογράφηση 1965 από τον Γιάννη Πουλόπουλο. Ακολούθησε η ηχογράφηση της Μαρίας Φαραντούρη το 1966. Οι στίχοι είναι του Νίκου Γκάτσου

«Έσπειρα στον κήπο σου χορτάρι
να `ρχονται το βράδυ τα πουλιά
τώρα ποιο φεγγάρι σ’ έχει πάρει
κι άδειασε τού κόσμου η αγκαλιά

Στης νύχτας το μπαλκόνι
παγώνει ο ουρανός
κι είν’ η αγάπη σκόνη
και τ’ όνειρο καπνός

Κύλησαν τα νιάτα στο ποτάμι
κι έγινε ο καιρός ανηφοριά
Ήμουνα στον άνεμο καλάμι
κι ήσουνα στην μπόρα λυγαριά»

Εμείς θα το ακούσουμε από τον Γιάννη Πουλόπουλο

12. Άσμα Ασμάτων. Ηχογραφήθηκε το 1966. Είναι ένα από τα τέσσερα τραγούδια που έγραψε ο Μίκης Θεοδωράκης πάνω στα ποιήματα του κύκλου «Η Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν» του Ιάκωβου Καμπανέλλη – έργο του συγγραφέα που βίωσε από πρώτο χέρι το κολαστήριο του ναζιστικού στρατοπέδου συγκέντρωσης

«Τι ωραία που είν' η αγάπη μου
Με το καθημερνό της φόρεμα
Κι ένα χτενάκι στα μαλλιά
Κανείς δεν ήξερε πως είναι τόσο ωραία

Κοπέλες του 'Αουσβιτς
Του Νταχάου κοπέλες
Μην είδατε την αγάπη μου

Την είδαμε σε μακρινό ταξίδι
Δεν είχε πια το φόρεμά της
Ούτε χτενάκι στα μαλλιά

Κοπέλες του Μαουτχάουζεν
Κοπέλες του Μπέλσεν
Μην είδατε την αγάπη μου

Την είδαμε στην παγερή πλατεία
Μ' ένα αριθμό στο άσπρο της το χέρι
Με κίτρινο άστρο στην καρδιά»

Αυτός ο ύμνος στην αξία της ανθρώπινης ζωής έχει σφραγιστεί με μοναδικό τρόπο από την εξαιρετική ερμηνεία της Μαρίας Φαραντούρη και δεν θα γινόταν να μην το ακούσουμε από αυτήν

13. Το τρένο φεύγει στις οχτώ. Πρώτη ηχογράφηση 1970. Οι στίχοι του τραγουδιού είναι του Μάνου Ελευθερίου.

Το τρένο φεύγει στις οχτώ
ταξίδι για την Κατερίνη
Νοέμβρης μήνας δε θα μείνει
να μη θυμάσαι στις οχτώ
να μη θυμάσαι στις οχτώ
το τρένο για την Κατερίνη
Νοέμβρης μήνας δε θα μείνει

Σε βρήκα πάλι ξαφνικά
να πίνεις ούζο στου Λευτέρη
νύχτα δε θα `ρθει σ’ άλλα μέρη
να `χεις δικά σου μυστικά
να `χεις δικά σου μυστικά
και να θυμάσαι ποιος τα ξέρει
νύχτα δε θα `ρθει σ’ άλλα μέρη

Το τρένο φεύγει στις οχτώ
μα εσύ μονάχος σου έχεις μείνει
σκοπιά φυλάς στην Κατερίνη
μεσ’ στην ομίχλη πέντε οχτώ
μεσ’ στην ομίχλη πέντε οχτώ
μαχαίρι στη καρδιά σου εγίνει
σκοπιά φυλάς στην Κατερίνη

Το τραγούδι περιέχεται στο δίσκο ΛΑΪΚΑ, τον οποίο ο συνθέτης έγραψε το 1968 στο Βραχάτι, όπου βρισκόταν σε κατ΄οίκον περιορισμό από τη χούντα και στη Ζάτουνα, όπου μεταφέρθηκε τον Αύγουστο του 1968. Η πρώτη ηχογράφηση του έργου έγινε το 1970 στο Παρίσι με τον Γιώργο Καπερνάρο και την Κατερίνα Κοντολίδου. Η δεύτερη ηχογράφησή των «Λαϊκών» έγινε και πάλι στο Παρίσι, το 1971, με ενορχήστρωση και διεύθυνση ορχήστρας του συνθέτη, αυτή τη φορά με ερμηνευτές τον Αντώνη Καλογιάννη και τη Μαρία Δημητριάδη.

Εμείς το ακούμε από τη Μαρία Δημητριάδη

14. Στο παζάρι του ληστή. Πρώτη ηχογράφηση 1973 στο Παρίσι με ερμηνευτή τον Πέτρο Πανδή. Οι στίχοι είναι του Μάνου Ελευθερίου

Από τον κύκλο τραγουδιών "ΑΡΚΑΔΙΑ ΙΙ" , το δεύτερο κύκλο τραγουδιών που έγραψε ο συνθέτης το 1969, ενώ ήταν εξόριστος στη Ζάτουνα της Αρκαδίας

Στο παζάρι του ληστή
πούλησα τα δάκρυα μου
κι ήβρα την πόρτα σου κλειστή
αγάπη, αγάπη, αγάπη μου
πούλησα και την καρδιά μου

Στο παζάρι του φονιά
σ’ έφεραν σαν περιστέρι
Σάββατο βράδυ στις εννιά
και πούλησα, και πούλησα
τα μάτια μου κι αγόρασα μαχαίρι,
αγάπη μου σ’ αγόρασαν μ’ αλυσίδες
μ’ αλυσίδες και πληγές
και καρφιά στον ερωτά μου

Εμείς θα επιλέξουμε να το ακούσουμε από την Τάνια Τσανακλίδου

15. Δρόμοι παλιοί. Πρώτη ηχογράφηση 1975. Οι στίχοι του τραγουδιού είναι του Μανόλη Αναγνωστάκη.

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωτα
κάτω απ’ τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώ
νύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες κι η πόλη νεκρή

Την ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά
κάμε να σ’ ανταμώσω κάποτε φάσμα χαμένο του πόθου μου κι εγώ

Ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ
κρατώντας μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες

Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίς να γνωρίζω κανένα
κι ούτε κανένας κι ούτε κανένας με γνώριζε με γνώριζε

Το τραγούδι ανήκει στον κύκλο τραγουδιών «ΜΠΑΛΑΝΤΕΣ». Πρόκειται για μια σειρά μελοποιημένων ποιημάτων του Μανόλη Αναγνωστάκη, τα οποία ο συνθέτης μελοποίησε μεταξύ του 1973 και 1974. Το 1973, η μελωδία του «Δρόμοι παλιοί» χρησιμοποιήθηκε ως βασικό μουσικό θέμα στην κινηματογραφική ταινία του Sidney Lumet,«Serpico» με πρωταγωνιστή τον Αλ Πατσίνο. Η ολοκληρωμένη ηχογράφηση του δίσκου ωστόσο, πραγματοποιήθηκε το 1975 στην Αθήνα, με ερμηνευτές την πρωτοεμφανιζόμενη Μαργαρίτα Ζορμπαλά και τον Πέτρο Πανδή

Το ακούμε από τη Μαργαρίτα Ζορμπαλά

16. Όταν μια άνοιξη. Πρώτη ηχογράφηση 1975. Οι στίχοι του τραγουδιού είναι του Μανόλη Αναγνωστάκη.

Όταν μιαν άνοιξη χαμογελάσει
θα ντυθείς μια καινούργια φορεσιά
και θα `ρθεις να σφίξεις τα χέρια μου
παλιέ μου φίλε

Κι ίσως κανείς δε σε προσμένει να γυρίσεις
μα εγώ νιώθω τους χτύπους της καρδιάς σου
κι ένα άνθος φυτρωμένο στην ώριμη, πικραμένη σου μνήμη

Κάποιο τρένο, τη νύχτα, σφυρίζοντας,
ή ένα πλοίο, μακρινό κι απροσδόκητο
θα σε φέρει μαζί με τη νιότη μας
και τα όνειρά μας

Κι ίσως τίποτα, αλήθεια, δεν ξέχασες
μα ο γυρισμός πάντα αξίζει περισσότερο
από κάθε μου αγάπη κι αγάπη σου
παλιέ μου φίλε

Και αυτό, από τον κύκλο τραγουδιών ΜΠΑΛΑΝΤΕΣ

Το ακούμε από τη Μαργαρίτα Ζορμπαλά

17. Κόκκινο τριαντάφυλλο. Πρώτη ηχογράφηση 1976. Οι στίχοι του τραγουδιού είναι του ίδιου του συνθέτη.

Κάθε πρωί ξεκινούσαμε να πάμε στη δουλειά,
στο λεωφορείο γελούσαμε, είμαστε δυο παιδιά.

Κόκκινο τριαντάφυλλο, κόκκινο το δειλινό.

Κάποιο πρωί για τον πόλεμο κινήσαμε μαζί,
όλοι μαζί τραγουδούσαμε, παλεύαμε μαζί.

Κόκκινο τριαντάφυλλο, κόκκινο το δειλινό.

Μέσα στο Μάη σκοτώθηκες, το αίμα σου μαβί,
έβαψε μαύρο τον ουρανό, κόκκινο τον καιρό.

Κόκκινο τριαντάφυλλο, κόκκινο το δειλινό.

Μαζί σου όλα σκοτώθηκαν, όνειρα, ιδανικά,
γίναμε όλοι φαντάσματα, ζούμε συμβατικά.

Κόκκινο τριαντάφυλλο, κόκκινο το δειλινό.

Τώρα οι σημαίες γενήκανε είδη εμπορικά,
είναι τα όνειρα αγαθά καταναλωτικά.

Κόκκινο τριαντάφυλλο, κόκκινο το δειλινό.

Το Κόκκινο τριαντάφυλλο, μαζί με άλλο ένα τραγούδι, το «Εκείνος ήταν μόνος», θα κυκλοφορήσει σε δίσκο των 45 στροφών. Τα τραγούδια αυτά γράφτηκαν κάτω από την επιρροή του θανάτου του Αλέξανδρου Παναγούλη, ο οποίος την Πρωτομαγιά του 1976 σκοτώθηκε σε αυτοκινητικό δυστύχημα, λίγο πριν προβεί σε αποκαλύψεις στη Βουλή σχετικά με τα αρχεία της ΕΣΑ που βρίσκονταν στην κατοχή του

Ερμηνευτής των τραγουδιών ήταν ο Γιώργος Νταλάρας, ο οποίος ταυτίστηκε μαζί τους. Δικαιωματικά, λοιπόν, θα το ακούσουμε από αυτόν.

18. Μοιρολόι της βροχής. Πρώτη ηχογράφηση 1977, από συναυλία στο θέατρο Λυκαβηττού, με ερμηνευτή τον ίδιο το συνθέτη. Οι στίχοι είναι του Τάσου Λειβαδίτη

Μοιρολόι της βροχής
βράδυ Κυριακής,
πού πηγαίνεις μοναχός
ούτε πόρτα να μπεις,
πέτρα να σταθείς
κι όπου πας, χλωμό παιδί,
ο καημός σου στη γωνιά
σε καρτερεί.

Παλληκάρι χλωμό
μες στο καπηλειό
απομείναμε οι δυο μας,
ο καημός σου βραχνάς
πάψε να πονάς
η ζωή γοργά περνά
δυο κρασιά, δυο στεναγμοί
κι έχε γεια.

Παλληκάρι χλωμό
σ’ ηύρανε νεκρό
στο παλιό σταυροδρόμι,
μοιρολόι η βροχή
μαύρα π’ αντηχεί
στο καλό, χλωμό παιδί,
σαν τη μάγισσα
σε πήρε η Κυριακή.

Το τραγούδι αυτό αποτελεί μέρος από τον κύκλο τραγουδιών ΤΑ ΛΥΡΙΚΑ που ο συνθέτης έγραψε το 1976 και κυκλοφόρησε το 1978 με ερμηνευτή τον ίδιο το συνθέτη. Εμείς θα το ακούσουμε από το Γρηγόρη Μπιθικώτση, ο οποίος το ερμήνευσε στο δίσκο Οκτώβρης ‘78

19. Την πόρτα ανοίγω το βράδυ. Πρώτη ηχογράφηση 1978 από τον κύκλο τραγουδιών ΤΑ ΛΥΡΙΚΑ με ερμηνευτή τον ίδιο το συνθέτη. Οι στίχοι είναι του Τάσου Λειβαδίτη

Την πόρτα ανοίγω το βράδυ,
τη λάμπα κρατώ ψηλά,
να δούνε της γης οι θλιμμένοι,
να ’ρθούνε, να βρουν συντροφιά.

Να βρούνε στρωμένο τραπέζι,
σταμνί για να πιει ο καημός
κι ανάμεσά μας θα στέκει
ο πόνος, του κόσμου αδερφός.

Να βρούνε γωνιά ν’ ακουμπήσουν,
σκαμνί για να κάτσει ο τυφλός
κι εκεί καθώς θα μιλάμε
θα ’ρθει συντροφιά κι ο Χριστός.

Εμείς θα το ακούσουμε από την Άλκηστη Πρωτοψάλτη

20. Νύχτα μαγικιά ( ή «Ποτέ, ποτέ μαζί», όπως αναφέρεται στην πρώτη ηχογράφηση του τραγουδιού). Πρώτη ηχογράφηση 1979. Οι στίχοι του τραγουδιού είναι του Γιάννη Θεοδωράκη.

Η «Νύχτα Μαγικιά» ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά το 1979 και το τραγούδησε η Μαρία Δημητριάδη στο δίσκο της «Δελτίο καιρού» με τίτλο «Ποτέ, ποτέ μαζί». Εδώ το ακούμε από τη Δήμητρα Γαλάνη στους «Χαιρετισμούς», τη μοναδική δισκογραφική συνεργασία του Μίκη Θεοδωράκη με τη Δήμητρα Γαλάνη, η οποία κυκλοφόρησε το Σεπτέμβριο του 1982

«Νύχτα μαγικιά μια σκιά περνά
σκέψου τώρα τη φωνή
που σου ’λεγε, ποτέ, ποτέ μαζί

Βάδιζα σκυφτός, ήσουν ουρανός
με των άστρων τη μουσική
μου τραγουδάς, ποτέ, ποτέ μαζί

Μάγισσα χλωμή, το στερνό σου φιλί
ξεχασμένη μουσική
μια μαχαιριά, ποτέ, ποτέ μαζί»

21. Κάποτε θα’ ρθουν να σου πουν. Πρώτη ηχογράφηση 1979 για τις ανάγκες της ταινίας του Ανδρέα Θωμόπουλου «Ο Ασυμβίβαστος» με πρωταγωνιστή τον Παύλο Σιδηρόπουλο. Ερμηνεύει ο Παύλος Σιδηρόπουλος

Κάποτε θα `ρθουν να σου πουν
πως σε πιστεύουν, σ’ αγαπούν
και πώς σε θένε

Έχε το νου σου στο παιδί,
κλείσε την πόρτα με κλειδί
ψέματα λένε

Κάποτε θα `ρθουν γνωστικοί,
λογάδες και γραμματικοί
για να σε πείσουν

Έχε το νου σου στο παιδί
κλείσε την πόρτα με κλειδί,
θα σε πουλήσουν

Και όταν θα `ρθουν οι καιροί
που θα `χει σβήσει το κερί
στην καταιγίδα

Υπερασπίσου το παιδί
γιατί αν γλιτώσει το παιδί
υπάρχει ελπίδα

Οι στίχοι του τραγουδιού είναι του Λευτέρη Παπαδόπουλου. Το 1982, με άλλους στίχους γραμμένους αυτή τη φορά από το Γιάννη Θεοδωράκη, η μελωδία του συγκεκριμένου τραγουδιού συμπεριλήφθηκε στους ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΥΣ με τον τίτλο «Μη με προδώσεις» σε ερμηνεία της Δήμητρας Γαλάνη. Το 1998, με τους στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου, το τραγούδι επανακυκλοφορεί μέσα από τον κύκλο τραγουδιών ΣΕΡΕΝΑΤΕΣ σε ερμηνεία της Μαρίας Φαραντούρη

Για λόγους πληρότητας, παραθέτουμε και τους στίχους του Γιάννη Θεοδωράκη, αν και αυτή η εκδοχή του τραγουδιού υποσκελίστηκε από την αρχική

Αυτός που ξέμεινε εδώ
θα ξαναρθεί με τον καιρό
να τον πληγώσεις.

Φίλοι κι εχθροί θα τον ζητούν
κατάματα θα σε κοιτούν
μη με προδώσεις.

Ψέματα οι ψεύτες θα σου πουν
στα όνειρά σου για να μπουν
θα το πληρώσεις.

Ρίξε τον ήλιο απ’ τα κλαδιά
στον κόρφο κρύψε τα καρφιά
μη με προδώσεις.

Απλώνει η νύχτα τη βροχή
μαζί ξεμάκραινες κι εσύ
θα μετανιώσεις.

Αν βρεις στο δρόμο νικητές
φωτιά, τσεκούρι και ληστές
μη με προδώσεις.

Εμείς θα το ακούσουμε από τον Παύλο Σιδηρόπουλο, τον άνθρωπο που θεωρούμε πως ταυτίστηκε πιο πολύ απ’ όλους με αυτό το τραγούδι

22. Ξημερώνει. Πρώτη ηχογράφηση 1981 . Από τον κύκλο τραγουδιών ΡΑΝΤΑΡ με ερμηνευτή τον Γιώργο Νταλάρα. Οι στίχοι είναι του Κώστα Τριπολίτη 

Η σκοτεινιά της κάμαρας
θα ρθει μαζί σου
ντύσου ντύσου ντύσου
κι η νύχτα αυτή που κράτησες δική σου
ντύσου ντύσου

Ο κόσμος ξημερώνει
ο κόσμος ξημερώνει

Με τα φιλιά που κάρφωσα
εδώ βαθιά σου
βιάσου βιάσου βιάσου
κι αυτά που απόψε κέρδισες δικά σου
βιάσου βιάσου

Ο κόσμος ξημερώνει
ο κόσμος ξημερώνει

Εμείς θα το ακούσουμε από την Αλέξια Βασιλείου, μια ιδιαίτερη φωνή, σε μια jazz εκδοχή του τραγουδιού

23. Σαν καφενείο. Πρώτη ηχογράφηση 1985. Από τον κύκλο τραγουδιών «ΦΑΙΔΡΑ» που κυκλοφόρησε από τη δισκογραφική εταιρεία ΣΕΙΡΙΟΣ του Μάνου Χατζιδάκι με ερμηνευτές την Αλίκη Καγιαλόγλου και τον Πέτρο Πανδή. Οι στίχοι είναι της Αγγελικής Ελευθερίου, αδελφής του Μάνου Ελευθερίου

Το στεναγμό μου πια δεν τον ακούς
η νύχτα λες που αναστενάζει
τα ρούχα σου ραντίζω μ’ αγιασμούς
και λέω «είναι μπόρα, θα περάσει»

Σαν καφενείο με κλειστά παράθυρα
και σ’ ένα δρόμο ερημικό
έγειρε τώρα η καρδιά σου
και σαν τον πόλεμο τον ξαφνικό
με τα σημάδια στο λαιμό
ζεστή με πήραν απ’ την αγκαλιά σου

Από το σπίτι δεν περνά κανείς
ούτε οι φίλοι κι οι γειτόνοι
η στέγη δε χαμήλωσε θαρρείς
μα είναι η αγάπη που τελειώνει

Σαν καφενείο με κλειστά παράθυρα
και σ’ ένα δρόμο ερημικό
έγειρε τώρα η καρδιά σου
και σαν τον πόλεμο τον ξαφνικό
με τα σημάδια στο λαιμό
ζεστή με πήραν απ’ την αγκαλιά σου

Το ακούμε από τη μοναδική φωνή της Αλίκης Καγιαλόγλου

24. Τα μάγια. Πρώτη ηχογράφηση 1998. Από τον κύκλο τραγουδιών ΣΕΡΕΝΑΤΕΣ που κυκλοφόρησε με ερμηνεύτρια τη Μαρία Φαραντούρη. Οι στίχοι είναι του Λευτέρη Παπαδόπουλου

Στο Μόλυβο, στη Μυτιλήνη
θα βρω μια μάγισσα που λύνει
τα μάγια που σου έχουν κάνει
και την καρδιά σου έχουν μαράνει.

Κι όταν λυθούν τα μαύρα μάγια
κάτω απ’ των άστρων την ανταύγεια
σ’ ένα κοχύλι θα κλειστούμε
και στο βυθό θ’ αγκαλιαστούμε.

Να μην μας δει ανθρώπου βλέμμα
γιατί τα μάγια σαν το αίμα
φεύγουνε και ξαναγυρνάνε
και την αγάπη τυραννάνε.

Το ακούμε από την Αλέξια Βασιλείου, σε ένα δίσκο που κυκλοφόρησε το 2001

Για τα παιδιά που εκ των πραγμάτων βλέπουν μόνο μπροστά, το καλοκαίρι είναι η απόλυτη ελευθερία και η απόλυτη ξενοιασιά. Για τους μεγαλύτερους, που έχουν ήδη φορτωθεί με πίκρες, απογοητεύσεις και προσωπικά δράματα, το καλοκαίρι είναι η ελπίδα. Πως, έστω και για λίγο, θα γευτούν όσα τους στερεί μια ζωή γεμάτη συμβιβασμούς και στερήσεις

Δύσκολες μέρες αυτές. Και βέβαια, δεν tτίθεται θέμα γι αυτούς που έχασαν το βιος τους. Αλλά και για εμάς τους υπόλοιπους, που μόνο σε ένα σε ένα βαθμό μπορούμε να κατανοήσουμε την κατάστασή τους. Η σκέψη μας είναι κοντά τους. Η βοήθεια των αλληλέγγυων είναι συγκινητική. Η ανεπάρκεια του κυβερνητικού μηχανισμού αυταπόδεικτη. Ας είναι αυτή η καταστροφή μια ευκαιρία να δούμε όλοι μας πόσο σημαντική είναι η έννοια της κοινότητας, της αλληλεγγύης, της συμμετοχής και της αντίστασης απέναντι στη βαρβαρότητα του καπιταλισμού που βλέπει τα πάντα μόνο κάτω από το πρίσμα του οικονομικού κέρδους. Μια ματιά που αποδεικνύεται καταστροφική

Η Janis Joplin υμνεί το καλοκαίρι, ενώ οι Stranglers μας λένε για το καλοκαιρινό τους όνειρο που έκανε τον κόσμο να μοιάζει υπέροχος. Η Νancy Sinatra προσφέρει το κρασί του καλοκαιριού, το πιο μεθυστικό από όλα. Η Lana del Ray τραγουδά για τη μελαγχολία του καλοκαιριού, ίσως γιατί ξέρει πως τα φιλιά του καλοκαιριού θα γίνουν χειμωνιάτικα δάκρυα όπως τραγουδά ο Elvis Presley. Οι Doors αναγγέλουν το τέλος του καλοκαιριού και οι Greenday μας ζητούν να τους ξυπνήσουμε όταν τελειώσει ο Σεπτέμβρης. O Peppino di Capri τραγουδά για τη μελαγχολία που φέρνει αυτός ο υπέροχος, αλλά προάγγελος του χειμώνα, μήνας. Έρχεται όμως η Γιοβάννα να μας επαναφέρει και να μας πει πως ο Σεπτέμβρης – και κατ΄ επέκταση κάθε στιγμή της ζωής μας – είναι καλοκαίρι όταν έχουμε αυτό που θέλουμε.

Μια όμορφη συλλογή για να αποχαιρετήσουμε σε μια βεράντα το καλοκαίρι και να υποδεχτούμε το φθινόπωρο. Με ένα ποτό, ένα τσιγάρο, μια συντροφιά … ό,τι έχει ο καθένας