Αντιστάσεις στη βία της ψυχοθεραπείας. Αναδημοσιεύουμε ένα άρθρο του φίλου και συνεργάτη Αλέξη Κροκιδά, όπως αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών

Η επιτυχία της ιδεολογίας της λεγόμενης ψυχολογικής υποστήριξης δεν οφείλεται πρωτίστως στην άσκηση βίας, αν και η παρουσία της τελευταίας παραμένει πάντα ως ήσυχη αλλά τρομερή απειλή, αλλά στην γλυκιά σαγήνη και ταχυδακτυλουργική απάτη που διαμορφώνει υποκείμενα που πιστεύουν ότι είναι μοναδικά, αφού τα έχει αλέσει στον μύλο της ανταλλαξιμότητας και αντικαταστασιμότητας σαν να ήταν φτηνά εξαρτήματα στη διαδικασία παραγωγής.

Παραφράζοντας τον αφορισμό του δύστροπου φιλοσόφου της  Σχολής της Φρανκφούρτης Teodor Adorno «Nach Auschwitz, ein Gedicht zu schreiben, ist barbarisch”,   θα μπορούσαμε να πούμε: Μετά τις εκατόμβες στη Μεσόγειο, ανοιχτά της Πύλου, ανοιχτά της Λαμπεντούσα.... και αλλού... και αλλού... σε γη και θάλασσα, το να επιμένεις να προσφέρεις γραμμές τηλεφωνικής υποστήριξης, είναι βαρβαρότητα. Αλλά και δια ζώσης να ήταν, πάλι βαρβαρότητα θα ήταν. Η βαρβαρότητα του Ίδιου που κατασκευάζει τον Άλλο ως Άλλο για να τον εξολοθρεύσει, δηλαδή να τον εξημερώσει, δηλαδή να τον κάνει Ίδιο. Παραλλαγή και μετάλλαξη του “Wo Es war soll Ich werden”.  Εδώ δεν εκτυλίσσεται άραγε μια μορφή συμβολικής και επιστημονικής εξολόθρευσης που δεν αφήνει κανένα ίχνος προς ανίχνευση; Η θλίψη και η οργή πρέπει να καλυφθούν, έστω και με κακότεχνα φύλα συκής σαν αυτά που φιλοτέχνησε ο δύσμοιρος ζωγράφος Daniele da Volterra ο οποίος προσλήφθηκε μετά την Σύνοδο του Τρέντο για να καλύψει τα γεννητικά όργανα σε διάφορες φιγούρες του Michelangelo στην Capella Sistina.

Στο μεταξύ, κάποιοι θα συνεχίζουν να προσπαθούν να έρθουν ή να πάνε, αλλά δεν θα φτάσουν  ποτέ. Πνίγονται ή για να είμαστε κάπως πιο ακριβείς, δολοφονούνται. Μέσα από συγκεκριμένες πράξεις ή παραλείψεις πράξεων που φέρουν ανεξίτηλα το στίγμα μιας εκκωφαντικά σιωπηλής θεσμικής και υπερθεσμικής βίας.

NB: Με εικαστικούς όρους μιας εύκολης, ίσως και αγοραίας αλληγορίας, οι βιβλιογραφικές αναφορές / παραπομπές στο παρόν κείμενο θα μπορούσαν να αναπαρασταθούν σαν  άδεια πορτοκαλί σωσσίβια διασκορπισμένα άτακτα σε μία ακτή ή ίσως σαν μια άδεια επιφάνεια τσιμεντωμένη με τσιμέντο ταχείας στερεοποίησης. Προς το παρόν και εν αναμονή μίας σχετικής εικαστικής έκθεσης, θα παραμείνουν απούσες εδώ.

Όποιος δεν έχει κλάψει

Η αριστουργηματική νουβέλα του Αντον Τσέχοφ “Ο Θάλαμος Αριθμός 6” (Палата № 6) που δημοσιεύθηκε το 1892, μας προσφέρει μια ριζοσπαστική, δηλαδή άκρως συγκινητική απάντηση avant la lettre στο ερώτημα, Πώς μπορούμε να κατανοήσουμε την ψυχική οδύνη του άλλου; Η απάντηση είναι, Δεν μπορούμε. Ούτε με τον θάνατο μας. Ο θάνατος του τρυφερού γιατρού Αντρέι Γιεφίμιτς Ράγκιν στον ψυχιατρικό θάλαμο 6, εκεί που συζητούσε με τον έγκλειστο «τρελό» Γκρόμοφ, μας το επιβεβαιώνει. Όποιος δεν έχει κλάψει διαβάζοντας τη νουβέλα, δεν θα έπρεπε να δουλεύει στο πεδίο της ψυχικής οδύνης. Όποιος έχει κλάψει, αλλά συνεχίζει να δουλεύει, δεν έχει κλάψει αρκετά. Ο Ρένος Παπαδόπουλος, του οποίου παρεμπιπτόντως το έργο τα τελευταία χρόνια φαίνεται να χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης, θα χαμογελούσε μάλλον ειρωνικά μ’ αυτόν τον «απλοϊκό» αφορισμό που αρνείται πεισματικά και ρομαντικά την πολυπλοκότητα. Λέει ο Ρένος, «Ρητορικά μιλώντας, υποστηρίζω πως το πρώτο θύμα του τραύματος είναι η πολυπλοκότητα».  Απαντούμε εδώ ρητορικά και αποφαντικά, Το πρώτο θύμα του τραύματος δεν είναι η πολυπλοκότητα, αλλά η συνταρακτική απλότητα της βαρβαρότητας. Ίσως επανέλθουμε σ’ αυτό. Αν δεν επανέλθουμε εμείς, θα επανέλθει η ίδια η βαρβαρότητα.

Ό,τι δεν με σκοτώνει....

Aus der Kriegsschule des Lebens. Was mich nicht umbringt, macht mich stärker (από το Λυκόφως των Θεών)

Όποιος επιζήσει, επέζησε. Αν επιζήσει, δεν μας ενδιαφέρει πώς και από τι επέζησε, μόνο ότι επέζησε, δηλαδή ότι άντεξε, ότι είναι ανθεκτικός. Καλούμαστε λοιπόν εμείς οι  επαγγελματίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης να αγκαλιάσουμε αυτή την ανθεκτικότητα και να δουλέψουμε, να συνεργαστούμε μ’ αυτή, χρησιμοποιώντας ό,τι εργαλεία έχουμε στην διάθεση μας, γραμμές, κύκλους, τρίγωνα, πλέγματα αντιξοοτήτων, ό,τι νάναι, αρκεί η οργή και η θλίψη όσων επέζησαν να γίνουν ένα μεγάλο ευχαριστώ προς τους σωτήρες, δηλαδή εμάς. Για όσους δεν επέζησαν εξάλλου, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα.

Θα σας φροντίσουμε

Πάντως εμείς το μόνο που θέλουμε είναι να σας φροντίσουμε. Όσο περιμένετε. Γηγενείς και μετανάστες. Για σας τους τελευταίους, όσο περιμένετε για τα πολυπόθητα χαρτιά, προσωρινή άδεια παραμονής, ΑΜΚΑ, για κάποιο πιστοποιητικό ευαλωτότητας, για την πιστοποίηση ότι έχετε υποστεί βασανιστήρια σύμφωνα με το πρωτόκολλο της Κωνσταντινούπολης, για έναν διερμηνέα, ένα ιατρικό ραντεβού (μα τί νομίζετε αλήθεια, ότι εμείς οι Έλληνες, τουλάχιστον όσοι από εμάς δεν έχουμε ιδιωτική ασφάλιση, δεν περιμένουμε μήνες για ένα ιατρικό ραντεβού στο Εθνικό Σύστημα Υγείας;) ίσως για την απέλασή σας πίσω στη χώρα από την οποία φύγατε με τα λιγοστά σας υπάρχοντα τυλιγμένα σε ένα σεντόνι, ή ίσως σε κάποια άλλη χώρα που εμείς ορίζουμε ως ασφαλή.

Για να είμαστε ειλικρινείς, μας το επιβάλλει η επιστήμη μας αυτό, όχι ακριβώς όσο περιμένετε, αλλά ακριβώς για να μάθετε να περιμένετε. Θα σας μάθουμε να περιμένετε. Να αντέχετε την αβεβαιότητα του Αύριο, την αβεβαιότητα του Τώρα. Έχουμε ένα αξιοθαύμαστο οπλοστάσιο για να το πετύχουμε. ‘Οπως και νάχει, θα σας φροντίσουμε, δηλαδή θα σας συμμορφώσουμε.

Υπομονή. Προ πάντων υπομονή. Ξέρετε, έχουμε κιόλας ένα πολύ δημοφιλές τραγούδι εδώ στην Ελλάδα που λέει “Υπομονή, Κάντε υπομονή Κι ο ουρανός θα γίνει πιο γαλανός, Κάντε υπομονή, Μια λεμονιά ανθίζει στη γειτονιά”... Υπομονή λοιπόν, υπομονή, υπομονή. Αυτό, όσον αφορά εσάς τους άλλους, τους ξένους, οι δικοί μας το ξέρουν ήδη αυτό το τραγουδάκι. Κι αν το ‘χουν ξεχάσει, θα τους το θυμίσουμε εμείς.

Εξάλλου η υπομονή είναι αρετή σε όλες τις κουλτούρες και θρησκείες του κόσμου. Δεν είναι τυχαίο αυτό. Το ότι απευθύνεται πρωτίστως και διαχρονικά στης γης τους κολασμένους, τους αδύναμους, τους κατατρεγμένους, τους αποκλεισμένους, είναι μια άλλη ιστορία ή πολλές ανείπωτες ιστορίες. Εμείς ως  “ψ” επιστήμονες δεν ασχολούμαστε μ’ αυτές τις ιστοριούλες. Κάτι ακτιβιστές και αλληλέγγυοι που δεν σέβονται τις παραδόσεις, τα μουρμουρίζουν αυτά. Μην τους ακούτε. Μην ακούτε τις σειρήνες. Ακούστε εμάς. Έχουμε τον Ευρωπαϊκό ορθολογισμό με το μέρος μας. Εμείς μιλάμε επιστημονικά.

«Faire attendre: prérogative constante de tout pouvoir, "passe-temps” millénaire de l'humanité»

Η έννοια (όχι όπως την διατύπωσε έξοχα ο αγαπημένος Roland Barthes) αναπτύχθηκε και βαφτίστηκε «αργή βία» το 2011 από τον Rob Nixon στο βιβλίο του, Slow Violence and the Environmentalism of the Poor. Συνδέεται βέβαια στενά και γενεαλογικά, χωρίς να ταυτίζεται, με την έννοια της δομικής βίας που διατύπωσε και ανέπτυξε ο Νορβηγός κοινωνιολόγος Johan Vincent Galtung την δεκαετία του ‘60. Ίσως η καίρια διαφοροποίηση από την δομική βία, είναι το στοιχείο της χρονικότητας (temporality), μιας και τα αποτελέσματα της αργής βίας μπορεί να πάρουν ακόμα και γενιές να εμφανιστούν. Το ίδιο βέβαια θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι ισχύει και για την δομική βία. Σε κάθε περίπτωση, η συνηθισμένη χρονική εγγύτητα μεταξύ αιτίας και αποτελέσματος δεν ισχύει για τον τρόπο που λειτουργεί η αργή βία.

Για τα περαιτέρω, ας ανατρέξει ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης στη σχετική βιβλιογραφία. Δεν θα το κάνουμε εμείς εδώ. Το είπαμε και πιο πάνω. Να μην επαναλαμβανόμαστε. Εκτός εάν θέλουμε να μιλήσουμε για την επανάληψη του τραύματος. Αλλά δεν θέλουμε. Ο φίλτατος ψυχαναλυτής Βασίλης Δημόπουλος μπορεί να επαναλαμβάνει «στον ψυχαναγκασμό της επανάληψης το άτομο επαναλαμβάνει το δυσάρεστο εμπρός στην απελπισία του από την έλλειψη ανάμνησης, με σκοπό την εκφόρτιση. Εδώ έχει ίσως θέση η μνήμη, όχι όμως η ανάμνηση».

Εμείς, μπροστά στην συνεχιζόμενη και επαναλαμβανόμενη απελπισία, δεν διαλέγουμε ούτε μνήμη ούτε ανάμνηση. Μόνο αντίσταση, αργή, άμεση, συνεχιζόμενη, απέναντι σε όποιον μας τραυματίζει, αλλά επίσης καίρια σε όποιον αποπειράται να εξημερώσει το τραύμα μας.

Ειρήσθω εν παρόδω, ότι η έννοια της δομικής όσο και της αργής βίας που εισάγει την διάσταση των «καθυστερημένων» αποτελεσμάτων ή ίσως μίας βραδυφλεγούς αιτιότητας, παραπέμπει στην Σπινοζική έννοια ότι η δομή ενυπάρχει στα αποτελέσματά της, όποτε κι αν αυτά εμφανιστούν ως τέτοια.

Δεν είναι πληγή για να θεραπευτεί

Τελειώνω εδώ μ’ ένα ανεκδοτάκι που άρεσε ιδιαίτερα στον Slavoj Zizek. Για το αδιάφορο ιστορικό, είναι η δεύτερη φορά που το δανείζομαι δημόσια.

The night before Jesus Christ was arrested and crucified, his followers started to worry — Christ was still a virgin; wouldn't it be nice to have him experience a little bit of pleasure before he dies? So they asked Mary Magdalene to go to the tent where Christ was resting and seduce him; Mary said she would do it gladly and went in, but five minutes later, she ran out screaming, terrified and furious. The followers asked her what went wrong, and she explained: "I slowly undressed, spread my legs and showed Christ my pussy; he looked at it, said 'What a terrible wound! It should be healed!' and gently put his palm on it."

Αλέξης Κροκιδάς, κοινωνιολόγος