"Το έθνος πρέπει να θεωρεί εθνικόν ό,τι είναι αληθές", Διονύσιος Σολωμός

Την ιστορία, λένε πως τη γράφουν οι νικητές. Κι ας είναι και Κλέφτες αυτοί. Η συμμετοχή των Κλεφτών στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και η αποφασιστική συμβολή τους στη στελέχωση των ένοπλων τμημάτων του αγώνα διέγραψε το, προ του Αγώνα, παρελθόν τους. Η ύπαρξη των οργανωμένων σωμάτων Κλεφτών θεωρήθηκε απλουστευτικά και βολικά ως αποτέλεσμα της τουρκικής καταπίεσης. Σα να μην ήταν τα προηγούμενα καθεστώτα καταπιεστικά, σαν να μην υπήρχαν σώματα Κλεφτών πριν από την τουρκοκρατία και σαν να έπαψαν να υπάρχουν σώματα Κλεφτών μετά την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους

Δε χωρά καμία αμφιβολία πως η συμβολή των Κλεφτών – και του δυαδικού τους συμπληρώματος, των Αρματολών, οι οποίοι αποτελούν μια ακόμη πιο ιδιαίτερη περίπτωση και για τους οποίους θα κάνουμε ξεχωριστό αφιέρωμα - ήταν καθοριστική για την εξέλιξη της επανάστασης του ’21, καθώς αποτέλεσαν τις μόνες αξιόπιστες στρατιωτικές δυνάμεις του ένοπλου αγώνα.

Όπως γράφει ο Φοριέλ στα 1824-25, « … τους κλέφτες είχε κυρίως λογαριάσει ο δυστυχισμένος Pήγας για την επιτυχία της πατριωτικής του συνωμοσίας. Kαι πιο ύστερα, όσοι Έλληνες επιχείρησαν κάτι για την απελευθέρωση της χώρας τους, στήριξαν τα μέγιστα της εμπιστοσύνης τους, όπως κι εκείνος, στη γενναιότητά τους»

Δε χωρά, επίσης, καμιά αμφιβολία πως οι Κλέφτες υμνήθηκαν από εκατοντάδες δημοτικά τραγούδια, καθώς οι απλοί άνθρωποι θαύμαζαν το θάρρος και το πνεύμα ανεξαρτησίας που απέπνεαν.

«Εγώ ραγιάς δε γένομαι, Τούρκους δεν προσκυνάω,

δεν προσκυνώ τους άρχοντες και τους κοτζαμπασήδες,

μον' καρτερώ την άνοιξη να' ρθούν τα χελιδόνια,

να βγούν οι βλάχες στα βουνά, να βγουν οι βλαχοπούλες»

 "Το έθνος πρέπει να θεωρεί εθνικόν ό,τι είναι αληθές", Διονύσιος Σολωμός

 του Θεμιστοκλή Λαζαρή - φοιτητή του Ιστορικού Αρχαιολογικού Τμήματος ΕΚΠΑ

Οι κοινότητες αποτελούν μια από εκείνες τις ενδιαφέρουσες πλευρές της ιστορίας της περιόδου της Οθωμανικής Κυριαρχίας, όπου η σχετική έλλειψη πηγών από τις πρώιμες φάσεις του φαινομένου και η μεγάλη διασπορά και ποικιλία των δεδομένων τους ευνόησαν αντικρουόμενες ερμηνείες στο πεδίο της ελληνικής ιστοριογραφίας. Για τους ρομαντικούς “πανάρχαιος θεσμός”, “θεματοφύλακας της ελληνικής παράδοσης”, “φορέας της διαφορετικότητας και της ουσίας του έθνους”. Για τους αριστερούς “πρώτη νεότερη κοιτίδα της δημοκρατίας”, “φορέας αντίστασης του λαϊκού πνεύματος”, “κομβική εμπειρία αυτόνομης δράσης των καταπιεσμένων”. Η πραγματικότητα ξεπερνά συχνά αυτές τις αφαιρέσεις και μας ανοίγει ένα παράθυρο σε έναν σύνθετο και μεταβαλλόμενο κόσμο στη βάση των μικροκοινωνιών του Νέου Ελληνισμού, πολύτιμο για την κατανόηση της Επανάστασης αργότερα και κάποιων όψεων της ελληνικής πραγματικότητας που ως σήμερα επιβιώνουν κάτω από άλλα ονόματα και σχήματα. 

Ποια είναι όμως η κοινότητα στη γένεσή της; Ας γυρίσουμε πίσω στον 14ο και τον 15ο αιώνα. Καθώς οι Οθωμανοί επεκτείνονταν στη Μικρά Ασία και τα Βαλκάνια, συναντούσαν ένα πέλαγος από κατακερματισμένες επικράτειες, κληρονομιά των ανταγωνισμών μεταξύ του κεντρικού Βυζαντινού κράτους και αυτονομημένων αρχοντικών οικογενειών, λατινικών και φραγκικών δουκάτων, βαλκανικών δεσποτάτων και κρατιδίων.

 "Το έθνος πρέπει να θεωρεί εθνικόν ό,τι είναι αληθές", Διονύσιος Σολωμός

Επιβάλλεται, όταν καταπιανόμαστε με τη συζήτηση πάνω σε ιστορικά γεγονότα, να ψάχνουμε και τον δρόμο από τον οποίο φτάσαμε στο σήμερα ή στη μελετώμενη περίοδο. Να ιχνηλατήσουμε το πώς φτάσαμε στη συγκεκριμένη περίοδο και κατάσταση των πραγμάτων. Είναι μία απαραίτητη διαδικασία που θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε επαρκέστερα και το γιατί φτάσαμε εκεί που φτάσαμε και στα γεγονότα όπως τα γνωρίζουμε. Περπατώντας λοιπόν πάνω στα ιστοριογραφικά βήματα, που μας κληροδότησαν μεγάλοι ερευνητές, συγγραφείς, αλλά και εργάτες της επιστημονικής ιστοριογραφίας της επανάστασης του 1821, με έργο που αποτελεί βιβλιογραφική βάση για το σύνολο σχεδόν, των συνεχιστών του δικού τους έργου, οδηγηθήκαμε στο πιο μακρινό παρελθόν. Στις πηγές του ποταμού που ονομάζουμε Ιστορία της επανάστασης, που οδήγησε στη γέννηση ελληνικού κράτους ή συλλήβδην αποκαλούμενη - για εμάς τους Έλληνες, ως «1821»

Ανηφορίζοντας στην Ιστορία

Γυρίζουμε πίσω στον χρόνο. Στο 1683, τη χρονιά που ξέσπασε ο πόλεμος μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Λεοπόλδου του Α’. Ήδη είχε αποτύχει η δεύτερη πολιορκία της Βιέννης από τους Οθωμανούς το 1682-1683 και τα ευρωπαϊκά κράτη, τα βασίλεια και οι αυτοκρατορίες μπήκαν σε ένα πόλεμο περιορισμού της επεκτατικότητας των Οθωμανών. Όταν τελείωσε ο πόλεμος, η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ενσωμάτωσε την Ουγγαρία, αποσπώντας την από τους Οθωμανούς που την είχαν πάρει το 1526.

Όταν έληξε ο πόλεμος αυτός (ο Αυστρο-οθωμανικός πόλεμος) το 1699 με τη συνθήκη του Κάρλοβιτς* που υπεγράφη μεταξύ των Οθωμανών και –σχεδόν- του συνόλου των ευρωπαίων, από Ισπανία μέχρι Πολωνία και Λιθουανία, γεννήθηκε το Ανατολικό Ζήτημα. Το Ανατολικό Ζήτημα ήταν η «ασθένεια» και η Οθωμανική Αυτοκρατορία ο «Μεγάλος Ασθενής».

Η ηττημένη Οθωμανική Αυτοκρατορία, τώρα ήταν ένα σώμα σε κρεββάτι εντατικής και οι νικητές του πολέμου αντιμάχονται για το πως αυτό (το σώμα) θα αξιοποιηθεί. Αυτό είναι με λίγα λόγια το Ανατολικό Ζήτημα, το οποίο ήταν περισσότερο «Δυτικό» στους σχεδιασμούς του, παρά «Ανατολικό»

 "Το έθνος πρέπει να θεωρεί εθνικόν ό,τι είναι αληθές", Διονύσιος Σολωμός

Σε δύο μήνες, η Ελλάδα των μνημονίων και της πανδημίας «καλείται» να γιορτάσει τα 200 χρόνια από την έναρξη του απελευθερωτικού της αγώνα ενάντια στον οθωμανικό ζυγό, που είχε ως τελικό αποτέλεσμα την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Η κυβέρνηση Μητσοτάκη, θέλοντας να επενδύσει πολιτικά στην επέτειο αυτή, αποφάσισε γιορτές και  παράτες και διόρισε κιόλας μια επιτροπής που θα τις διοργανώσει. Είναι σίγουρο πως αν δεν υπήρχε η πανδημία, θα είχαμε ήδη παρακολουθήσει ρωμαϊκές φιέστες απείρου κάλλους και αισθητικής

Για ποιο ’21 μιλάμε όμως; Όπως έγραψε ο ιστορικός Δημήτρης Φωτιάδης : “ Δύο ήταν τα Εικοσιένα : Το ένα του λαού και των πιο προοδευτικών ανθρώπων εκείνου του καιρού, το άλλο των κοτζαμπάσηδων και των πολιτικάντηδων. Του πρώτου οι ρίζες αντλούνε τους χυμούς τους από τα ¨Δίκαια του ανθρώπου” του Ρήγα Βελεστινλή, πάνω στ' άλλο πέφτει βαρύς ο ίσκιος της “Πατρικής Διδασκαλίας” του Μακαριωτάτου Πατριάρχη της Αγίας Πόλης Ιερουσαλήμ Κυρ Ανθίμου – ή πιο σωστά του Γρηγορίου ”

Τα συγκρουόμενα συμφέροντα αυτών των δύο ’21 αποτυπώθηκαν ξεκάθαρα στη συνέλευση της Βοστίτσας (σημερινό Αίγιο) που πραγματοποιήθηκε στις 26 Γενάρη 1821, όταν ο Παπαφλέσσας, ως πληρεξούσιος του Αλέξανδρου Υψηλάντη, συνάντησε τους κοτζαμπάσηδες του Μοριά, προκειμένου να τους πείσει να συμμετάσχουν στην Επανάσταση.

Εκεί, ο κοτζάμπασης Σωτήρης Χαραλάμπης, προεστός της επαρχίας Καλαβρύτων, αναρωτήθηκε με εύλογη αγωνία " ... Μα εμείς εδώ, αφού ξεκάνουμε τους Τούρκους, σε ποιον θα παραδοθούμε; Ποιον θα 'χουμε ανώτερο; Ο ραγιάς, αφού πάρει τα όπλα δε θα μας ακούει πια και δε θα μας σέβεται και θα πέσουμε στα χέρια εκείνου, που δεν μπορεί να κρατήσει το πιρούνι να φάει! ”

Ο Δημήτρης Φωτιάδης ήταν λογοτέχνης, δημοσιογράφος και ιστορικός. Το έργο του "Η Επανάσταση του 1821" θεωρείται έργο-σταθμός και σημείο αναφοράς για όσους θέλουν να μελετήσουν σε βάθος τις πολύπλευρες πτυχές του αγώνα αυτού.

Ο Δημήτρης Φωτιάδης δεν ήταν μόνο άνθρωπος των γραμμάτων. Γνώρισε από πρώτο χέρι τη φρίκη του πολέμου και γεύτηκε παράλληλα την πίκρα της αχαριστίας της πατρίδας του. Πολέμησε ως εθελοντής στο Μικρασιατικό πόλεμο, ενώ είχε την «τύχη» να ανταμειφθεί από τις μετεμφυλιακές κυβερνήσεις με εξορία στη Μακρόνησο, την Ικαρία και τον Άι-Στράτη.

Οι αριστερές του πεποιθήσεις ήταν αυτές που τον αποστασιοποίησαν από το κυρίαρχο εθνικιστικό, αγιογραφικό αφήγημα της Επανάστασης του ’21 και τον ώθησαν να αναζητήσει την ιστορική αλήθεια, άσχετα από τις δυσάρεστες πτυχές της και τις βαριές σκιές που έριχνε σε πολλά πρόσωπα του Αγώνα.

Δικό του είναι το περίφημο απόσπασμα: “Δύο ήταν τα Εικοσιένα: Το ένα του λαού και των πιο προοδευτικών ανθρώπων εκείνου του καιρού, το άλλο των κοτζαμπάσηδων και των πολιτικάντηδων. Του πρώτου οι ρίζες αντλούνε τους χυμούς τους από τα «Δίκαια του ανθρώπου» του Ρήγα Βελεστινλή, πάνω στ' άλλο πέφτει βαρύς ο ίσκιος της «Πατρικής Διδασκαλίας» του μακαριωτάτου Πατριάρχη της Αγίας Πόλης Ιερουσαλήμ Κυρ Ανθίμου - ή, πιο σωστά, του Γρηγορίου”

Ο λόγος του Δημήτρη Φωτιάδη είναι ταυτόχρονα λαϊκός και λογοτεχνικός. Mε το πλούσιο αφηγηματικό του ύφος κατορθώνει να αναπαραστήσει με γλαφυρό τρόπο την ατμόσφαιρα της εποχής, χωρίς να κουράζει τον αναγνώστη.

Ας δούμε πώς περιγράφει στο έργο του «Καραϊσκάκης» τη θλιβερή παιδική ηλικία του ήρωα:

 του Μανόλη Πλούσου, ιστορικού

Με την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους και αφού κατακάθισε ο κουρνιαχτός από τις μάχες, οι Έλληνες βρέθηκαν μπροστά στην δύσκολη αποστολή να ορίσουν την εθνική τους ταυτότητα. Η ιστορία εξ αρχής αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία καλλιέργειας της διαφορετικότητας. Η ελληνική κοινωνία στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας διατηρούσε πλήθος μυθιστοριών σχετικών με την καταγωγή, τις επιτυχίες και τις αποτυχίες της, αλλά στον κόσμο των εθνών-κρατών του 19^ου αιώνα η εμπεριστατωμένη αφήγηση της πορείας ενός έθνους στο χρόνο και στον χώρο ήταν ένδειξη μεγαλείου και πολιτισμού. Στα πλαίσια του ρομαντικού εθνικισμού της εποχής η κρατική ιστοριογραφία στήριξε τις προσπάθειες αυτοπροσδιορισμού των εθνών με τους διανοούμενους να ενδιαφέρονται περισσότερο για τον έπαινο του ένδοξου παρελθόντος, ως σημείου αναφοράς για τους νεώτερους, παρά για την αλήθεια του ιστορικού τους αφηγήματος.

Στην περίπτωση της Ελλάδας σημαντική θέση στην ιστοριογραφία απέκτησε η επανάσταση του 1821. Η αίσια έκβαση του εγχειρήματος παρέσχε στον νεότευκτο κράτος τα πρότυπα και τα είδωλα γύρω από τα οποία θα δομούνταν η νέα ιστορική κατασκευή. Στα κρατικά σχολεία η διδασκαλία της ιστορίας θα μπλεχτεί αξεδιάλυτα με την προγονολατρεία που ενισχυόταν από πλήθος τελετών που σκοπό είχαν να συνδέσουν τους ζωντανούς με τους νεκρούς ένδοξους ήρωες. Σύμφωνα με το ιστορικό αφήγημα των ρομαντικών εθνικιστών, όπως ο Κ. Παπαρρηγόπουλος, ο Σπ. Τρικούπης, ο Π. Καρολίδης, ο Τρ. Ευαγγελίδης και πολλοί άλλοι, η επανάσταση του 1821 ήταν ο ξεσηκωμός ενός ενιαίου έθνους ενάντια στην μακραίωνη καταπίεση των Οθωμανών. Χωρίς να δέχονται την αλήθεια των μύθων περί «κρυφού σχολειού» ή θρησκευτικής καταπίεσης, εντούτοις παρουσιάζουν την οθωμανική κυριαρχία ως σκλαβιά, έστω και μεταφορικά ως περιορισμού των ελευθεριών. Οι κοινωνικές αντιθέσεις στα πλαίσια της επανάστασης πολλές φορές αποσιωπώνται, ενώ αναδεικνύεται έντονα ο ρόλος των ξένων δυνάμεων.

15 Ιουλίου του 1974. Η χούντα της Αθήνας οργανώνει πραξικόπημα εναντίον του τότε προέδρου της Κύπρου, αρχιεπίσκοπου Μακαρίου. Έλληνες της ΕΛΔΥΚ και Ελληνοκύπριοι της Εθνικής Φρουράς της Κύπρου επιτίθενται με όπλα στο προεδρικό Μέγαρο της Κύπρου. Λυσσαλέες μάχες διεξάγονται μπροστά από το Μέγαρο, όπου σκοτώνονται δεκάδες άντρες και από τις δύο μεριές. Οι εκτιμήσεις κάνουν λόγο για 90 νεκρούς και 250 τραυματίες, Ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος κατορθώνει να σωθεί και να διαφύγει με στρατιωτικό αεροπλάνο των Βρετανών και μέσω Μάλτας και Λονδίνου, μεταβαίνει στη Νέα Υόρκη, όπου από το βήμα του ΟΗΕ καταγγέλλει το χουντικό πραξικόπημα, κάνοντας λόγο για ελληνική εισβολή στο νησί

 του Νίκου Κάρλου

Ο μπάρμπα Γιάννης ο Κάρλος ήταν ο μόνος από τα αδέρφια του παππού μου που δεν θυμάμαι το πρόσωπο του. Ο λόγος; Απόφευγα να τον κοιτάξω. Λίγο με φόβιζε, λίγο με στεναχωρούσε. Πιο πολύ με άγχωνε που είχαμε το ίδιο ύψος. Ο μπάρμπας και εγώ που ήμουν πέντε έξι χρονών

 Σήμερα - 20 Ιουλίου 2020 – συμπληρώνονται 46 χρόνια από την τουρκική εισβολή στην Κύπρο – τον Αττίλα όπως ονομάστηκε. Από τότε οι Τούρκοι κατέχουν το 40% του εδάφους της Κύπρου στη βόρεια πλευρά του νησιού και εκατοντάδες χιλιάδες Ελληνοκύπριοι είναι πρόσφυγες στο νότιο μέρος, μακριά από τον τόπο στον οποίο γεννήθηκαν αυτοί ή οι πατεράδες τους.

Μια τραγική κατάληξη που μπορούσε να προβλεφθεί από όσους διέθεταν τη στοιχειώδη λογική και η οποία πιθανό να είχε συμβεί ήδη από το 1964 αν δεν επενέβαιναν οι ΗΠΑ, αλλά όχι από αυτούς που – χρησιμοποιώντας μάλιστα τον τίτλο του πατριώτη – έκαναν ό,τι μπορούσαν προκειμένου να επισπεύσουν την επέμβαση των Τούρκων την ίδια στιγμή μάλιστα που άφηναν ανυπεράσπιστο το νησί της Κύπρου αποσύροντας την Ελληνική Μεραρχία που είχε σταλεί το 1965 από τον Γεώργιο Παπανδρέου και προσπαθώντας παράλληλα να δολοφονήσουν το νόμιμο πρόεδρο της Κύπρου αρχιεπίσκοπο Μακάριο.

Είναι τραγικό το γεγονός ότι ενώ οι Τούρκοι κατέστρωναν τα σχέδια για την εισβολή που θα πραγματοποιούσαν σε λίγες ημέρες, οι χουντικοί και οι Κύπριοι σύμμαχοί τους είχαν τυφλωθεί και δεν τους ενδιέφερε τίποτε άλλο από το να βρουν τον Μακάριο και να τον σκοτώσουν

Στην καλύτερη περίπτωση ανίκανοι, αλλά το πιο πιθανό είναι ότι επρόκειτο απλώς για τομάρια που με το μανδύα του υπερπατριώτη πάλευαν μόνο για το πολιτικό τους συμφέρον, αδιαφορώντας για τις ζωές των εκατοντάδων χιλιάδων Ελληνοκυπρίων που έθεταν σε κίνδυνο.

Χάρτης του 1910   "Ελληνικοί χάρτες των αρχών του 20ου αιώνα", έκδοση λιθογραφείου Κοντογόνη

Αναδημοσίευση από mavrioxia.blogspot.com

«Μα είναι ανεκτόν, δια το όνομα του Θεού και των Θεών, ο Σωκράτης και ο Αριστείδης να είναι από το Μπραχάμι, ο Θεμιστοκλής από το Λιόπεσι και ο Θηραμένης και ο Θρασύβουλος από το Κοκοτσίνι;» αναρωτιόταν  ο ιστοριοδίφης, λογοτέχνης, ακαδημαικός, δικηγόρος και ποιητής Δημήτριος Καμπούρογλου στο βιβλίο του «Τα τοπωνυμικά παράδοξα» το 1920 ειρωνευόμενος την καθεστωτική πολιτική μετονομασίας των «αλλόφωνων και κακόφωνων» τοπωνυμίων, μια πολιτική που ξεκίνησε ευθύς αμέσως μετά τη δημιουργία του σύγχρονου νεοελληνικού κράτους

Αλλά και ο Α. Μηλιαράκης ένας σημαντικός γεωγράφος και ιστορικός του 19ου αιώνα,  στο βιβλίο του «Γεωγραφία Πολιτική, νέα και αρχαία, του νομού Αργολίδος και Κορινθίας» του 1886, παίρνει θέση στο ερώτημα αυτό : «Αν το ονόματα ταύτα είνε ίχνη της διαβάσεως ξένων φυλών από του ελληνικού εδάφους, τις έχει το δικαίωμα να διαγράφει τα ίχνη της ιστορίας;  Αν θεωρή τα ίχνη ταύτα βάρβαρα, ας υψώση αυτός παρ’αυτά τα ένδοξα μνημεία  του νεωτέρου πολιτισμού του»

Το 1896 ο Σπυρίδων Λάμπρος, πολιτικός, ιστορικός και ιδρυτής του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός»,  δημοσίευσε στην Επετηρίδα του Συλλόγου  ένα πολυσέλιδο άρθρο με τίτλο «Η ονοματολογία της Αττικής και εις την χώραν εποίκησις των Αλβανών». Στο άρθρο του αυτό υποστήριζε ότι «τα τοπικά ονόματα αποκαλύπτουσι πολλάκις λανθάνουσαν ιστορίαν. Είναι οιονεί τα περισωζόμενα τόξα κατεστραμμένης γεφύρας, ήτις μετάγει από του παρόντος εις το παρελθόν. Εν τοις τοπικοίς ονόμασι κατελείφθησαν τα ίχνη εκλιπουσών λατρειών της αρχαιότητος, μνημείων, ων μόνη η παράδοσις διεσώθη, οίκων άλλοτε ισχυρών, αλλά μέχρι και αυτού του τελευταίου αυτών απογόνου αφανισθέντων, λαών διαβάντων διά τινος χώρας ή μακρόν εν αυτή ενδιατριψάντων, δεσποσάντων ή ηττηθέντων. Δεν υπάρχει ασφαλεστέρα ιστορική πηγή των τοπικών ονομάτων, ορθώς ερμηνευομένων».

Το 1955, μία τέτοια μετονομασία, και συγκεκριμένα η μετονομασία της κωμόπολης Γιδάς στην Ημαθία σε Αλεξάνδρεια προκάλεσε συζητήσεις που ώθησαν τον Κ. Θ. Δημαρά, έναν σημαντικό φιλόλογο, κριτικό και ιστορικό της νεοελληνικής λογοτεχνίας, να δώσει τη δική του απάντηση στο ερώτημα εκφράζοντας μέσα από το «Βήμα» τις ενστάσεις του για τις αλλαγές των τοπωνυμίων, θεωρώντας πως κατ΄αυτό τον τρόπο μεταβάλλεται η ιστορία ενός τόπου, καθώς σβήνεται το παρελθόν του. Γράφει ο Δημαράς: « … είναι δύσκολο να λογαριάσει κανείς το πόσο έχασαν σε ανθρώπινο δυναμισμό όλοι αυτοί οι τόποι που έχασαν το όνομά τους, το δεμένο με τις παραδόσεις, με την άμεση ακόμη μνήμη των κατορθωμάτων των πατέρων μας: Δραγαμέστο, Βραχώρι, Σάλωνα, Ζητούνι. Ότι λέμε πως σεβόμαστε, η εμορφιά του θανάτου και της ζωής, είταν μέσα σε αυτά τα ονόματα και εχάθηκε μαζί τους».

Πέντε χιλιάδες είναι περίπου οι οικισμοί σε ολόκληρη την Ελλάδα των οποίων τα ονόματα άλλαξαν  - και μερικά από αυτά περισσότερες από μία φορές. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε το Γκίμποβο ή Γκίμνοβο, έναν οικισμό βόρεια της Νάουσας, που μετονομάστηκε διαδοχικά σε Λευκόγεια το 1929, σε Νέα Στράντζα το 1940 και τελικά σε Ροδακινιά το 1954. Αντίστοιχα, και το Γκρόπινο στο νομό Πέλλης,  μετονομάστηκε το 1928 σε Τρόπινο, το 1940 σε Βαλτολείβαδο και το 1961 σε Δάφνη.

Όλες αυτές οι μετονομασίες ήταν το αποτέλεσμα μιας κρατικής επιλογής  να μεταλλαχθούν τα «αλλόφυλα και κακόφωνα τοπωνύμια» της Ελλάδας επί το ελληνικώτερον έτσι ώστε «επί της Ελληνικής γης δεν πρέπει να μείνη τίποτε μη Ελληνικόν» θεωρώντας πως με τον τρόπο αυτό, σβήνοντας δηλαδή την ιστορία, θα αναδεικνυόταν η πολυπόθητη «ενότητα του ελληνισμού στο χώρο και το χρόνο».  Σύμφωνα με την εισηγητική έκθεση του υπουργού Εσωτερικών Ν.Δ.Λεβίδη με την οποία επιχειρηματολογούσε το 1909  για την αναγκαιότητα «συστάσεως Επιτροπείας προς μελέτην των τοπωνυμίων της Ελλάδος και εξακρίβωσιν του ιστορικού λόγου αυτών», «τα βάρβαρα τοπωνύμια είχαν επιβλαβή μορφωτικήν επήρειαν στους κατοίκους, συστέλλοντα και ταπεινούντα το φρόνημα αυτών αλλά κυρίως παρείχαν ψευδή υπόνοιαν της εθνικής συστάσεως του πληθυσμού των χωρίων εκείνων, ων τα ξενικά ονόματα ηδύναντο να εκληφθώσιν ως μαρτυρούντα και ξενικήν καταγωγήν». 

Με άλλα λόγια, ο υπουργός Εσωτερικών και συνολικότερα η ελληνική κυβέρνηση θεωρούσαν επιτακτική ανάγκη την αλλαγή των τοπωνυμίων γιατί τα «ξενικά τοπωνύμια» που είχαν εκτοπίσει τα «παλαιότερα ελληνικά ονόματα», συσχετίζονταν με «εθνικές συμφορές και ταπεινώσεις» και μπορούσαν να δημιουργήσουν «ψευδείς υπόνοιες» περί ξενικής καταγωγής των πληθυσμών των περιοχών αυτών.

Οι πρώτες μετονομασίες εντοπίζονται στο Βασιλικό Διάταγμα «περί της διαιρέσεως του Βασιλείου και της Διοικήσεώς του», που δημοσιεύτηκε στις 3/15 Απριλίου 1833. Με αφορμή τις πρώτες μετονομασίες του νεοσύστατου Βασιλείου η εφημερίδα «Σωτήρ» του Ναυπλίου, τον Ιούνιο του 1834, δημοσιεύει επιστολή ενός ανώνυμου αναγνώστη της. Ο συντάκτης της επιστολής, αφού συγχαίρει το «άξιο έργο της Αντιβασιλείας» τονίζει τη δυσκολία του εγχειρήματος και εφιστά την προσοχή δίνοντας παραδείγματα λαθών που είχαν γίνει. Έγραφε, για παράδειγμα, πως η Επαρχία Ολυμπίας, όπως είχε ονομαστεί μια περιοχή του νομού Μεσσηνίας, δεν ταυτιζόταν γεωγραφικά με την αρχαία Ολυμπία, επιπλέον δε, η πρωτεύουσα της Επαρχίας μετονομάστηκε από Φανάρι σε Παρρασία, από την πόλη που ίσως υπήρξε στα ομηρικά χρόνια, η οποία όμως βρισκόταν περίπου πέντε ώρες μακριά από την σημερινή της τοποθεσία, πιθανότατα δηλαδή σε άλλη Επαρχία.

Πολύ πιο επικριτικός ο  Αντ. Μηλιαράκης,  σε άρθρο του στην εφημερίδα «Το Άστυ» το 1892, τάσσεται κατά της διαδικασίας των μετονομασιών. Υποστηρίζει πως  η ονοματοθεσία των Δήμων πραγματοποιήθηκε χωρίς σύστημα, για αυτό και επικράτησε σύγχυση, αμάθεια και έλλειψη πρακτικού πνεύματος που ήρθαν ως αποτέλεσμα  « της πεφυσιωμένης τάσεως προς το αρχαΐζειν άνευ λόγου, ή μόνον προς επίδειξιν γνώσεων». Επιπλέον, πίστευε ότι κανείς δεν είχε το δικαίωμα να αντικαθιστά τα γεωγραφικά ονόματα που είχαν διατηρηθεί για αιώνες και τα οποία συνδέονταν με την μεσαιωνική και την νεότερη ιστορία της χώρας, διαταράσσοντας με τον τρόπο αυτό τη σχέση των ανθρώπων με το χώρο, μόνο και μόνο επειδή οι κυβερνώντες τα θεωρούσαν βάρβαρα, σλαβικά, ενετικά ή τουρκικά.

Καταλήγοντας, έγραφε πως «η σημερινή ονοματολογία των Δήμων της Ελλάδος εξεταζομένη φιλολογικώς κατά τε την αρχαίαν γεωγραφίαν και ιστορίαν είνε εν τοις πλείστοις σόλοικος, κακόζηλος ουδέν σύστημα επεκράτησε κατ’ αυτήν, αρχαία και νέα ονόματα ελήφθησαν αναμίξ, αληθής τραγέλαφος. Ελήφθησαν ονόματα αρχαίων πόλεων, περί ων ουδέν έτερον γνωρίζομεν πλην του ονόματος, ελήφθησαν ονόματα ορέων, ποταμών πολλά κοινά μεταβλήθησαν εις αρχαία, ελήφθησαν και φραγκικά έτι, και φραγκοελληνικά, και αλβανικά».

Παρά τις αντιδράσεις πολλών ιστορικών, φιλολόγων και γεωγράφων, οι μετονομασίες δε σταμάτησαν ποτέ έχοντας μετατραπεί σε μια μόνιμη ενασχόληση του ελληνικού κράτους. Η δε σύσταση των αρμόδιων επιτροπών που θα αναλάμβαναν το έργο αυτό, περιελάμβανε πολλά αξιόλογα ονόματα. Ειδικά η επιτροπή του 1909 τελούσε υπό  την προεδρία του καθηγητή Λαογραφίας Ν.Γ.Πολίτη και συμμετείχαν σε αυτήν επιφανείς καθηγητές πανεπιστημίου, όπως ο Σπ. Λάμπρος (ιστορικός), ο Γ. Χατζηδάκις (γλωσσολόγος), ο Γρ. Βερναρδάκης (φιλόλογος), ο Χρ. Τσούντας (αρχαιολόγος), ο Π. Καββαδίας (αρχαιολόγος), ο Κ. Ν. Ράδος (καθηγητής Ναυτικής Ιστορίας), ο έφορος αρχαιοτήτων Γ. Σωτηριάδης, ο Κλ. Στέφανος, διευθυντής του Ανθρωπολογικού Μουσείου, και οι λόγιοι, Δ. Γρ. Καμπούρογλου και Κ. Παπαμιχαλόπουλος. 

Ακόμη όμως και μέλη της επιτροπής διαμαρτυρήθηκαν και πολλές φορές διαχώρισαν τη θέση τους από την φαιδρότητα και την επιπολαιότητα με την οποία γίνονταν οι μετονομασίες. Ειδικά μετά το 1912, το ζήτημα των μετονομασιών μεταβιβάστηκε αρχικά  στα κατά τόπους Κοινοτικά και Δημοτικά Συμβούλια, τα οποία υποδέχθηκαν τη νέα τους αρμοδιότητα με εντυπωσιακό ενθουσιασμό και βάλθηκαν να αντικαταστήσουν τα «βάρβαρα ή άσημα» ονόματα των χωριών τους με  γνωστότερα ή «τουλάχιστον αρχαία». Ο Νόμος παρείχε στα Συμβούλια τη δυνατότητα να αποφασίσουν για το νέο όνομα του Δήμου ή της Κοινότητας και, εφόσον τα 2/3 των μελών του συμφωνούσαν ως προς αυτό, η απόφαση θεωρούνταν οριστική. Μπορούσε να τροποποιηθεί μόνο εάν γινόταν προσφυγή στον Νομάρχη. Αυτή η εξέλιξη προκάλεσε την αντίδραση του προέδρου της Επιτροπής, ο οποίος με το κείμενό του «Τοπωνυμικά», στο περιοδικό "Λαογραφία", τόνιζε  την ανεπάρκεια των τοπικών αρχών ως προς τα επιστημονικά τους εφόδια, αλλά και τις αναπόφευκτες τοπικιστικές διαφωνίες που γεννιόντουσαν σχετικά με τα αρχαιοπρεπή ονόματα που επιλέγονταν. Υπό την πίεση της Επιτροπείας, το Υπουργείο των Εσωτερικών τροποποίησε τον Νόμο με αποτέλεσμα η απόφαση του Κοινοτικού Συμβουλίου για την ονομασία της Κοινότητας, ανεξάρτητα από το εάν ήταν ομόφωνη ή όχι, έπρεπε να υποβάλλεται στο Υπουργείο και να κοινοποιείται στην Επιτροπή. Μόνο εάν η Επιτροπή γνωμοδοτούσε θετικά το όνομα θα άλλαζε.

Όπως και να έχει, οι μετονομασίες συνεχίστηκαν. Επί διακόσια χρόνια σχεδόν, τα παλιά τοπωνύμια – που θύμιζαν ξενική προέλευση και τα οποία ήταν και τα περισσότερα – αλλάζουν όνομα σβήνοντας την ιστορία των αιώνων που κρύβουν πίσω τους. Τη θέση τους παίρνουν ονόματα άχρωμα, άγευστα και άοσμα όπως Άνοιξη, Δροσιά, Ανθούσα, Πεύκη, Δάφνη, Ροδόπολις που δεν έχουν  απολύτως κανένα ιστορικό βάρος. Αλλά και αυτά που πήραν το όνομά τους από την αρχαία ελληνική ιστορία, επιλέχθηκαν με τόσο ερασιτεχνικό και αυθαίρετο τρόπο, που όχι μόνο δεν δίνουν πληροφορίες για την ιστορία των τόπων, αλλά αντιθέτως αποπροσανατολίζουν και είναι βέβαιο πως θα προκαλούν σύγχυση σε έναν ιστορικό του μέλλοντος. Τρανταχτό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του Χολαργού. Όπως δείχνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα, ο αρχαίος Χολαργός βρισκόταν κοντά στο Ίλιον  ή στο Καματερό, πολύ μακριά δηλαδή από το σημερινό Χολαργό. Ας μη μιλήσουμε, δε , και για τις φαινομενικά γραφικές ονομασίες  όπως Ελληνικό, Ελληνοχώρι και άλλες παρεμφερείς που τελικά – σαν από εκδίκηση και ειρωνεία της ιστορίας – ίσως  κρύβουν από πίσω τους ενοχλητικές για τους εμπνευστές τους πληροφορίες.  

Στον παρακάτω πίνακα, μαζέψαμε τις πιο σημαντικές μετονομασίες των οικισμών του νομού Αττικής, οι περισσότεροι των οποίων είχαν ονόματα αρβανίτικης προέλευσης. Σε μια άλλη ανάρτηση, θα προσπαθήσουμε να μαζέψουμε και τις πιο χαρακτηριστικές μετονομασίες οικισμών στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας όπου εκεί, εκτός από αρβανίτικα τοπωνύμια, έχουμε επιπλέον τοπωνύμια τουρκικής και σλάβικης (ίσως τα περισσότερα) προέλευσης.